* “-yor” ekinin kendinden önceki düz-geniş “a,e” ünlüleri üzerinde daraltıcı bir etkisi vardır.
ağlamak : Sonu düz-geniş “a” ünlüsü ile biten bir eylem
ağla – yor → “ağlıyor ” ( a → ı )
gizlemek : Sonu düz-geniş “e” ünlüsü ile biten bir eylem
-yor : Şimdiki zaman eki
gizle – yor → “gizliyor ” ( e → i )
horlamak : Sonu düz-geniş “a” ünlüsü ile biten bir eylem
-yor : Şimdiki zaman eki
horla – yor → “horluyor ” ( a → u )
söylemek : Sonu düz-geniş “e” ünlüsü ile biten bir eylem
-yor : Şimdiki zaman eki
söyle – yor → “ söylüyor ” ( e → ü )
“Bu yavrucak deminden beri niçin ağlıyor?”
Yukarıdaki cümlede geçen “ağlıyor” fiilini birlikte inceleyelim. Burada fiil, sanki “ağlımak” gibi görünüyor, fakat değildir. Çünkü Türkçede “ağlımak” diye bir fiilimiz yok. Cümlenin anlamına bakarak bu eylemin aslında “ağlamak” olduğunu, yani eylemin düz-geniş “a” ünlüsüyle bittiğini anlıyoruz. “ağlamak” fiiline şimdiki zaman eki “-yor” getirilmiş, daraltıcı bir etkiye sahip olan “-yor” eki kendinden önce gelen düz-geniş “a” ünlüsünü daraltarak “ı” ünlüsüne dönüştürmüştür. Kısaca fiilin sonundaki “a” ünlüsü, “ı” ünlüsüne dönüşmüştür. Ses olayları konusunda buna “ünlü daralması” denir. Ünlü daralmasını yazıda göstermemek bir yazım yanlışıdır. Yukarıdaki cümlede fiilin “ağlıyor” biçiminde yazılması doğrudur. “ağlayor” biçimindeki bir yazım yanlıştır.
* Türkçede sadece “-yor” eki, daraltıcı bir güce sahiptir. “a,e” ünlüleriyle biten fiillere getirilen “-an, -en / -arak, -erek / -acak, -ecek / -alı, -eli …” gibi eklerin daraltma gücü yoktur. Bu ekler, kendinden önceki düz-geniş “a,e” ünlülerini daraltmaz. Şunu unutmayalım ki, Türkçede sadece şimdiki zaman eki “-yor”, kendinden önce gelen düz-geniş “a,e” ünlülerini daraltır. Onun dışındaki hiçbir ek, kendinden önce gelen düz-geniş “a,e” ünlüleri üzerinde daraltıcı bir etki yapamaz. Aksine bir yazım, yanlış olur.
“başlamak” → başlıyor (başlayor Yanlış)
başlayan (başlıyan Yanlış)
başlayarak (başlıyarak Yanlış)
başlayacak (başlıyacak Yanlış)
başlayalı (başlıyalı Yanlış)
“titremek” → titriyor (titreyor Yanlış)
titreyen (titriyen Yanlış)
titreyerek (titriyerek Yanlış)
titreyecek (titriyecek Yanlış)
titreyeli (titriyeli Yanlış)
* Daha önce Türkçede sadece “-yor” ekinin daraltıcı bir gücü olduğunu, bunun dışındaki hiçbir ekin kendinden önce gelen düz-geniş “a,e” ünlülerini daraltarak “ı,i,u,ü” ünlülerine dönüştüremeyeceğini belirtmiştik. Ancak bu kuralın iki istisnası vardır. Türkçede iki fiilde bu kurala aykırılık vardır: “demek” ve “yemek”.
* “demek” ve “yemek” fiillerine şimdiki zaman eki “-yor” getirildiğinde, fiilin sonundaki düz-geniş “e” ünlüsü daralarak dar-yuvarlak “i” ünlüsüne dönüşür. Buraya kadar her şey normal. Aykırılık bundan sonra ortaya çıkıyor. Kural gereği, “-yor” ekinin dışında hiçbir ekin, kendinden önce gelen düz-geniş “a,e” ünlüleri üzerinde daraltıcı bir etkisinin olmaması gerekir. Fakat bu iki fiilde bu kuralın dışına çıkılır. “-an, -en / -arak, -erek / -acak, -ecek / -alı, -eli …” gibi ekler, “demek” ve “yemek” eylemlerine getirildiğinde, eylemlerin sonundaki düz-geniş “e” ünlüsü daralarak düz-dar “i” ünlüsüne dönüşür.
“demek” → diyor , diyen (deyen Yanlış)
diyerek (deyerek Yanlış)
diyecek (deyecek Yanlış)
diyeli (deyeli Yanlış)
diyelim (deyelim Yanlış)
“yemek” → yiyor , yiyen (yeyen Yanlış)
yiyerek (yeyerek Yanlış)
yiyecek (yeyecek Yanlış)
yiyeli (yeyeli Yanlış)
yiyelim (yeyelim Yanlış)
Yazar Bülent Sakça
