Sanat Tarihi Kölelik Çağı Anadolu Mezopotamya

Anadolu-Mezopotamya uygarlıklarının mirası hem kendi dönemi hem de sonraki tarihsel aşamalar açısından tartışmasız muazzam ölçüdedir. Yerleşik tarımın ilk örnekleri, ilk kentleri, ilk tapınakları, ilkyazı biçimini besleyen idari sistemleri, alfabe, atın bir binek hayvanı olarak evcilleştirilmesi, ilk atlı arabaların icadı, ilk okulları, ilk yazılı hukuku… sanattan sağlığa, insan haklarından uluslararası ilişkilere değin ilklerin… metal işçiliğinin, ilk tuğla inşaatının başlangıcının… ilk krallıkların, ilk imparatorlukların… ve daha pek çok sayısız gelişmeyle Anadolu-Mezopotamya uygarlıklarının yeri insanlık tarihi açısından özel bir önem taşır. (Bkz: Sümerler/Samuel Noah Kramer, Kabala Yay.) (Uygarlıkların Kökeni; Sümerler I/Muazzez İlmiye Çığ/Kaynak Yay.)

Akdeniz çevresinde Antik Yunan ve Antik Mısır kültürleri diğer kültürlerden cana çok öne çıkmakta, bilinmektedir. Bu, birkaç nedenden daha fazlasına sahiptir. Öncelikle gerekli arkeolojik araştırmaların oidukça geç başlamış olması; bunun için yeterli kaynakların tahsisindeki çekinceli tutumlar; bununla beraber bölgenin jeolojik ycpı açısından ciddi farklılıklar arzetmesi. Ki zaten bu durum antik dönemde de üretim hammaddelerinin farklı olmasına nedendi, örneğin, Antik Mısır’da kaya, Antik Yunanda mermer gibi malzemelere çok rastlanmasına rağmen Doğu Anadolu ve özellikle Mezopotamya bunlardan mahrumdu. Mezopotamya’da uygulanım bakımından kerpicin pek çok alanda kullanıldığını görmemizin nedeni tamamında bölgenin geniş bir bataklık ve düzlüklerden ibaret olmasındandır. Bu da zamanın yıkıcılığına karşı direngenlik gösterememesine neden oldu. Kerpiç ve topraktan yapımlı Dek çok kalıntının günışığına çıkmadan tarihin, artık bir daha aydınlanmayacak köşelerinde yok olmasına neden oldu. Bu bölgelerdeki uygarlıklar daha kurulmadan çok önce yer şekilleri farklıydı. Dağlık bir özellik taşıyordu. Fakat rüzgar, yağmur aşındırmaları ama özellikle Fırat ve Dicle rmaklarının taşıdıklarıyla bölgenin şekli değişti, geniş düzlükler oluştu ve taşınan alüvyonlu topraklar tarım açısından oldukça elverişli bir alan yarattı. Sonra, insanların verleşimleriyle yeni kültürlerin ortaya çıkışı… Bu durumda mimari, heykel, çömlek gibi şeylerin hammaddesi olarak bölgede en çok bulunan şeyin; toprağın kullanılmasını sağladı. 5-6 bin yıl evvelinden bugüne kadar bu kalıntıların bazıları zamana yenildi, bazıları da toprak katmanlarının çok c tında bekliyor. Fakat yüzeye yakın olan verlerdeki kalıntılardan günışığına çıkartı-ianlar harikulade kültürlerin varlığını ele verir. İlerleyen bölümlerde bunlara detaylı değineceğiz.

Bazıları günümüze kadar varlığını korumuş olan bu küçük ve son derece eski Hint toplulukları, ortak toprak sahipliğine, tarımla el sanatlarının karışımına ve her yeni topluluğun kuruluşunda hazır ve kalıplaşmış bir plan ve taslak yerine geçen değiştirilemez bir işbölümüne dayanır… Asyatik devletlerin sürekli olarak dağılıp yeniden kurulma/arıyla ve ardı arkası kesilmeyen hanedan değişiklikleriyle çok çarpıcı bir karşıtlık içinde olan Asyatik toplumların değişmezliğinin gizi kendilerini aynı biçim içinde durmadan yeniden oluşturan ve rastlantı sonucu yıkıldıkları zaman da aynı yerde aynı adla boy atan bu kendi kendine yeterli toplulukların üretim için örgütlenmesinin basitliğinde yatmaktadır. Toplumun ekonomik öğelerinin yapısı, siyasal alandaki fırtına bulutlarından zerre kadar etkilenmez.” (Marks)

İnsanoğlunun oldukça zahmetli yaşadığı komünal toplum modelinden kopup deneyimlerinin ışığıyla yerleşik hayata geçerek yeni bir çağa; kölelik çağına varması son buzul çağının ardından iklimsel değişikliklerle birlikte temeli tarıma dayalı bir üretim biçimiyle mümkün oldu. Anlaşılan odur ki, insanın geçmiş deneyimleri her şey için yeterli olmayıp bazen çevresel faktörler bu tecrübe ve uygulayımlardan daha belirleyici olmaktadır. Hem iklimbilim hem de arkeolojik araştırmalarla, insanın yerleşik hayata geçip ilk tarımsal temelini bir ekonomik düzenin Akdeniz’in doğusunda ortaya çıktığı tartışmasızdır. Buzulların erimesiyle mevsimlerin daha ısınması bu bölgede geniş otlaklar ve çöllerin ortaya çıkmasına neden oldu. Çöller daha çok Akdeniz’in güney, güneydoğusundaydıama geniş vahalar, örneğin Nil nehri gibi etrafına hayat veren, yaşamaya elverişli alanların oluştuğu yerler vardı. Mezopotamya’nın geniş alanları ise Dicle ve Fırat gibi hayat damarları ve toprak verimliliğiyle geniş otlaklara sahipti.

Bu bölgenin, ilkel insanm Afrika’dan kopup göç eden kollardan bazılarına ev sahipliğ yaptığı bilinmektedir. Ayrıca bir 
geçiş alanı olarak kullanıldığı da… Daha sonraları avcı ve toplayıcılıkla yaşamlarını devam ettiren ilkel insan iklim değişimine ayak uydurmak zorundaydı. Bu yeni durum yeni olanaklar yaratacaktı ama bunun için yeni uygulayımların gerektiğini sanırım söylemeye gerek yok. Bununla beraber artık eski alışkanlıklarla yeteri kadar besin elde edilemeyeceği açıktır. Böylece insan zorunlu olarak da yaşamaya elverişli yerlere yığılarak evcilleştirebilecekleri hayvanları ve yiyebilecekleri bitki yetiştirerek denetime almalıydı.

Burada Engels’in değerlendirmelerinden yararlanalım. Engels, “Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni” adlı kitabında insanlığın Barbarlık Dönemini Aşağı Aşama, Orta Aşama ve Yukarı Aşama olarak üç aşamaya ayırır. Aşağı Aşama satırlarını şöyle biçimlendirir: “Çömlekçiliğin sahneye çıkışıyla başlar. Çömlekçilik, birçok tanıtlanmış durumda ve anlaşıldığına göre her yerde örme ya da tahtadan kapları ateşe dayanıklı duruma getirmek için kille kaplama pratiğinden doğmuştur. Zamanla bu pratik, kilin, içinde şeklini aldığı kap bulunmadan da kullanılabileceğinin bulunmasını sağlamıştır.

“Buraya kadar, gelişmenin gidişini genel bir biçimde, belirli bir dönem için, bulundukları bölgeleri hiç hesaba katmadan bütün halklarda geçerli olarak düşünebiliyorduk. Ama barbarlığın ortaya çıkışıyla iki büyük kıtadan her birinin özel doğal niteliklerinin hesaba katılması gereken bir aşamaya erişmiş bulunuyoruz. Barbarlık döneminin belirleyici etkeni hayvanların evcilleştirilmesi, yetiştirilmesi ile bitki ekimidir. Ama eski dünya denilen öoğu kıtası, evcilleştirilmeye yatkın, hemen bütün hayvanlara, biri hariç ekime özgü her türlü tahıla sahipti…” (So\ Yay. Sf: 31-32)

Bu aşamada Engels iki kıtadan Asya ve Amerika kıtalarını kasteder. İki kıtada yaşayan halkların farklı olanak ve koşulları karşılaştırarak nasıl “kendilerine özgü bir gidiş izledikleri”ni “ve iki gidişten her birinin, özgül aşamalar içindeki belirtilerin birbirinden ayrı olduğunu” söyler.

Barbarlığın Orta Aşaması’nda da aynı şeyi yapar ve Asya kıtasındaki durumu şöyle değerlendirir:

“Doğuda barbarlığın orta aşaması bitki ekimi bu dönemin çok ilerlemiş bir çağına kadar bilinmeden kalmış gibi görünürken süt ve et vermeye yatkın hayvanların ev-cilleştirilmesiyle başlamıştır, öavar evcil-leştirilip yetiştirilmesi ve hayli geniş sürülerin oluşturulması, Aryenler in ve 5e-mitlerin, öbür barbarlar yığınından ayrılması sonucunu vermişe benzer…

“Sürülerin meydana gelmesi, uygun bölgelerde Semitleri öicle ve Fırat’ın; Aryen-leri ise, Hindistan, Amuderya (Oxus), Sirderya (Laxarte), öon ve öinyesper’in çayırlık ovalarında çobanlık yaşamına götürme sonucu verdi. Hayvanların evcilleştirilmesi işi, herhalde önce bu otlak alanlar yöresinde başlamıştır. Böylece çoban halkların sonraki kuşakları, yabanıl atalar, hatta barbarlığın aşağı aşamasındaki insanlar bile hemen hemen barınılmaz durumda olduğundan, insanlığın beşiği olmaktan çok uzak bulunan bölgelerde yetişmiş olsalar gerektir. Tersine bu orta aşama barbarları, çobanlık yaşamına alıştıktan sonra, ırmak boylarının çayırlık ovalarını kendi istekleriyle bırakarak, atalarının yurdu ormanlık bölgeler dönmeyi akıllarına bile getiremezlerdi. Hatta kuzeye ve batıya doğru itildikleri zaman, 5e-mitler ve Aryenler için, tahıl ekimiyle hayvanlarını besleme olanakları sağlanmadan önce, özellikle kışı geçirmek bakımından uygun bulunmayan Batı Asya ve Avrupa’nın ormanlık bölgelerinde yerleşmek olanaksız olmuştur. Bu bölgelerdeki ekimin önce hayvan sürülerinin önce ot gereksinmesini karşılamak için doğmuş ve ancak sonradan insanların beslenmesi bakımından önem kazanmış bulunması olasılıktan öte bir şeydir.” (Age, Sf: 33-34)

Anlaşılacağı üzere Mezopotamya’da Dicle ve Fırat civarında ilk yerleşimi kuran insanlar, daha bu yerleşik düzene geçmeden yani hala göçebe bir yaşam suretinden ve sütünden yararlanabilecekleri hayvanları evcilleştirmeyi başarmislardı. Buradan da çıkan sonuç sudur; Eğer avcı ve toplayıcılıktan daha garantili bir besin kaynağı olarak hayvancınla bu denli yoğun uğraşılıyorsa o halde bu hayvanların beslenmeleri için geniş otlakların bulunduğu alanların tercih edilmesi gerekiyordu. Et ve sütün düzenli bir besin olarak kullanılması beynin ve vücudun gelismesi açısindan da ayrıca bir etken olmuş bu gelişme, hem de barbarlığın atlanması dönemiyle diğer kıta (ve bölgelerde) yaşayan halklardan ayrılmışlardır. Bu farklılığın yerleşik düzene geçilip tarım uygulayımının düzenlilik haline gelmesiyle daha da hizlandığını görüyoruz.
Tarımsal açıdan hepimizin bildiği buğday ve arpa Mezopotamya’da yabani olarak vardi.Bölgede yaşayanlar zamanla bu tahıllari ekip biçmeyi öğrendiler. Böylece et ve. süt gibi besinlere bir temel besin daha iş oldu. Hem kendileri hem de hayvanları için… Bu durumda artık yerleşik hayata geçmenin koşulları olgunlaşmıştır, eni bir ekonomik düzene girilmiştir artık. Göçebe olmanın pek çok riskinden; sürekli çeçici sığınaklarda yaşamak zorunda kalarak farklı alanlarda vahşi doğanın kötü sürprizlerinden -en azından bir bölümün-yerleşik yaşama geçilerek uzaklaşılmiştır. Artık sürekli göç edip dolaşmaktan, nak yapıp hayvancılık ve çiftçilikle gelen köy yaşamına geçildi.

Düzenli ve garantili besin kaynağına sahip olmak izin ömrünü eski yaşam biçimînde olduğundan çok daha uzatmış ve bağlı olarak nüfus da hızla artmıştı, Fakat nüfusun bu kadar dar alanda hızlı beraberinde topluluğun kendi kendine yeterliginin kaybolması gibi hayati bir sorunu da doğurdu. Nüfusun artmasına ragmen taş ve tahtaya dayanan aletlerle yapilan tarımsal faaliyetin fazla gelişme göstermemesi yeni yerleşim alanlarının açılmasını zorunlu kıldı. Böylece bu yeni ekonomik model bölgeye yayılmaya başladı. Çömlekçilik, dokumacılık ve artan nüfusla birlikte yoğunlaşan tarımsal faaliyetler ekonomik faaliyette -daha sonraları toplumsal bir yıkıcılığa neden olacak olan- canlanmayı sağladı. Bu da yerleşim birimleri arasında henüz ilkel biçimde değiş tokuşun doğmasına neden oldu. Tarımda kullanılan teknik zayıftı ancak ırmakların taşıdığı alüvyonlu toprak tarıma o denli elverişliydi ki, buna deneyimlerin de eklenmesiyle hayatın her alanında çok hızlı bir canlanmanın yaşandığı ve bunun nüfus artışında da olduğu görülür oldu.

Ürünler, topluluğa eşit pay edilmesi için toplulukça seçilmiş şefte toplanıp tekrar ihtiyaçlar gözönüne alınarak topluluğa dağıtılırdı. Ancak metalin tahta ve taş aletlerin yerini alması mevcut ekonomik gidişatı alt üst edecek ve bunun yansısı olarak toplumsalın her alanı kökten değişecekti. Böylece topluluğun ihtiyaç duyduğundan daha fazla ürün elde edilecekti. Peki bu ürün fazlası ne olacaktı? Bu soruya verilen doğru yanıttan sonra insanlığın artık yeni bir çağa girdiğini görmüş olacağız.

Aslında Mezopotamya ilk bakışta yerleşime pek uygun görünmüyordu, “Doğal kaynakları azdı, kereste, taş ve metal yoktu. Yağış miktarı sınırlıydı. Her yıl eriyen karların oluşturduğu seller hızla ovaya akardı. 500 km’de 20 metrelik bir eğime sahip olduğundan nehir yatakları sürekli olarak değişiyordu. Bu koşullar altında sulama sistemlerinin kurulması özellikle de suyun yönlendirilmesi ve korunması için kanalların inşası zorunluydu. Bu bir kez yapıldıktan sonra ve alüvyonlu toprak nehir tarafından taşındıktan sonra kazanımlar zengin oldu; yağmura doymuş toprağın üreteceğinden dört ya da beş katı mahsul. Muhtemelen örgütlenmeyi düzenleyen ve üretim fazlası mahsulü kontrol ederek kendi varlığını sürdürecek seçkin bir sınıfın doğmasını sağlayan da’bu koşullar olmuştur.-(Antik Akdeniz Uygarlıkları, Charles Freeman, Dost Yay. Sf: 75)

Bu kadar büyük bir organizasyonu sağlamak için toplumun tamamına yakınının örgütlenmesi gerektir. Bunu becerebilecek olanların şefler olduğu da açıktır. O kadar açık olan şey de, su kanallarının taş ve tahta aletlerle yapılamayacağıdır. Burada artık Engels’in bahsettiği, barbarlığın Yukarı Aşaması’nın varlığını görüyoruz. “Demir madeninin eritilmesi ve dökümüyle başlar ve abecenin türetimi ve bunun yazıda kullanılmasıyla, barbarlıktan uygarlığa geçilir. Önce de belirttiğimiz gibi yalnız öoğu yarımküresinde bağımsız bir gelişme gösteren bu aşama üretimdeki ilerleme bakımından bütün önceki aşamaların topundan daha zengindir…” (Age, Sf: 34) Bu bölümün devamında Engels, demir sabanın ve yine demir baltanın bu dönemde görüldüğünü söyler. İlk başlarda bakır, sonra bakıra kalay katılarak daha sert olan tunç elde edildi. Demirin kullanımı bu aşamalardan sonra gelmektedir. Metalin kullanımıyla da artan üretim fazlasının ne olacağına dair soruya şimdi daha net cevap verebiliriz. İlk başlarda zaten var olan ilkel değiş tokuş artık, kendi himayelerinde topladıkları üretim fazlalıklarını yine kendi çıkarları için değiş tokuş eden şeflerce kullanıldı ve bunda topluluğun diğer üyelerinin hiçbir çıkarı tahmin edilebileceği gibi olmadı.

Birbirinden bağımsız topluluklar değiş tokuşla gelişecek, köyler, bu yöntemle yavaş yavaş kentlere dönüşecek, kendi kral ve rahiplerini yaratarak ayrı ayrı kent devletlerine dönüşecekti. Tarihsel olarak artık bu aşamaya gelindiyse kaçınılmaz olan şey, kentler arasındaki rekabet ve savaştı. Sorun, ekonomik temele dayalı egemenlik yarışıydı.

“Köylerin yerini kentler aldı. Kentler köylerden yalnızca daha büyük değil, aynı zamanda daha kalabalık ve gönençliydi. Ekonomik temeli bakımından da değişiklik gösteriyordu. Kentlerin tahıl ve hayvan fazlası o denli büyüktü ki, çevredeki kabilelerin (tribü) kereste, taş ve madenleriyle sürekli olarak geniş ölçüde değiş tokuş edilebiliyordu. Böylelikle çevre dağlardaki kabilelerin köy ekonomisi de giderek değişikliğe uğradı ve kente bağımlı bir duruma geldi. Uzak yöreleri saymazsak, ekonomik kendi kendine yeterlilik geçmişte kalmıştı artık. Gidilmedik koyak bırakmayan, aradaki koca çölleri aşan zanaatkarları, tüccarları ve türlü türlü aracılarıyla birlikte ticaret yaygınlaştıkça dağınık köyler değiş tokuşun burgacına çekildi ve köyle kent arasındaki ilkel de olsa bir işbölümü doğdu.”(George Thomsan/Tarih Öncesi Ege, Homer Kitapevi, Sf: 16)

Anlaşıldığı üzere bölgede tarım gelişkindi fakat diğer yaşamsal ihtiyaçlar (ya da değişen gereksinimler demek daha doğru olabilir) olmadığından bunların temini için ticaret ayrı bir önem taşıyordu ve bu önemden dolayı gelişkindi. Kereste, metal ve kıymetli taşlar bu yöntemle temin ediliyordu. Neticede kent yaşamında idareciler, tüccarlar ve zanaatçılar gibi işkollarına ayrılmış kesimler ortaya çıkmıştı.

Kent kültürünün yansıması olarak basit işbölümü ve idarecilik ortadan kalkmış ve yerini daha karmaşık bir toplumsal yapı almıştır. Özellikle yazının kullanılıp kil tabletlerle kayıtlarla da bürokrasinin oluşması yeni bir çağa girildiğinin göstergesi olacaktır.

Önemi bakımından burada üretimi ciddi boyutta ar\tran teknik buluşlara değinmek gerekir. Yenilikler arasında 4000 yılın son dönemine ait olan, çömlekçi tekerleği olarak bilinen tekerleğin icadıyla toprak yeni bir işlev kazanmış ve ondan üretilen çömlek, hayatın her alanında ihtiyaç duyulan bir ürün olmuştur. Çömlekçi tekerleğinin icadının bir önemi de atlı arabaların icadına yol açmış olmasıdır ki, bu da Sümer-lerin icadı olup, ülkelerin savaşlardaki kaderini belirleyecek denli bir yeniliktir. Bulunan bir Sümer tabletinde “… dört masif tekerleğin üzerinde kutuya benzer çatısı olan atlı bir kızak görülür.” (Antik Akdeniz Uygarlıkları, Charles Freeman, Dost Yay, Sf: 76)

Bakırın bulunuşu, bundan daha da önemlisi bakır ve kalayın karışımıyla elde edilen bronzun bulunuşunu da ayrıca belirtmek gerek.

Yapılan kazılarda ortaya çıkan pek çok mezardan, özellikle de kraliyet mensuplarinın mezarlarından silahların çıkıyor olması, hem yazılı kaynaklardan hem de arkeolojik verilerden anlaşılıyor ki bölge pek sakin ve huzurlu değildi.

Dediğimiz gibi, üretim zenginliğinin ve duyulan gereksinimlerin artmasıyla kentler arasmdaki rekabet ve çekişmelerin yaşandığı bir dönemdi. Kentlerin ve özellikle saray ve tapınakların etrafına örülen çevre duvarları (sur) bu huzursuzluğun boyutunu yansıtır.

Kentler tanrının eviydi (tanrı-evi) ve tanrı adına rahipler ve rahip-krallar tarafından yönetiliyordu. Zaten kentlerin merkezi de tapınaklar ve kralların yaşadığı sarayların bulunduğu yerlerdi. Diğer konutlar bu yapılara göre şekillenip, konumlanıyordu. Tapınak ve sarayların bir uzantısı olarak saray ve tapınak görevlililerinin ve zanaatçıların görev aldığı hazine odaları, ambarlar, depolar, üretim atölyeleri vb. bulunuyordu. Hemen belirtelim ki Tapmaklar dini işlevleri dışında kentin üretim ve ticaret merkezleriydi. Ekonomik bakımdan kral ve rahiplere bağlı olan yurttaşların yanı sıra kölelerin de etkin olarak kullanıldığını görüyoruz. İlk başlarda köle olarak sadece kadınlar kullanılırdı; bu köleler tapınaklarda dokuma işlerinde kullanıldılar. Ama üretici güce duyulan ihtiyaç arttıkça erkek kölelere de yönelim oldu. Kral ve rahiplerin ellerinde toplanan yetke kabile toplumunun ileri aşamalarında kabile başkanlığının çevresinde gelişmiş olan büyü derneklerinden geliyordu. Gene ilk kent devletinin ortak/aşıcılığı cilalı taş çağı köy topluluğunun bir kalıtıydı. Ama egemen sınıf, kral ve rahiplerde toplanan yetkiyi, sistemli bir biçimde kendi ayrıcalıklarını korumanın bir aracı olarak kullanıyordu artık.” (George Thomson, Tarih Öncesi Ege, Homer Kitapevi, Sf: 17)

Yunan kent devletlerinin oluşumuyla ilgili bölüme geldiğimizde yine bu konuya değinmek zorunda kalacağımız için şimdilik bu kadarı yeterli, ancak daha önce değindiğimiz ama açmayıp öyle bıraktığımız ve orak-laşacılığın temellerini dinamitleyen değiş-tokuşa, köleciliğe, yabancılaşmaya ve kafa ve kol emeğine değinmemiz gerekir ki, toplumsalı anlamak için önemlidir bu.

” Yakın Doğudaki eski toplumun tarihi iki ana döneme ayrılır: Tunç çağından demir çağına, köylülerin toprak sahiplerine olan borçlarını ödemek üzere onlar için çalıştıkları kölelik döneminden insanlarının bedenlerinin alınıp satıldığı kölelik dönemine geçiş ve Mısır ve Mezopotamya’nın dinsel krallıklarından Yunan-Roma kent devletlerine geçiş. Birinci dönemdeki baş çelişme toprak sahipleriyle köylüler, ikinci dönemdeki baş çelişme ise köle sahipleriyle köleler arasındaydı.” (İnsanın özü, George Thomson, Payel Yay. Sf: 64-65)

George Thomson, birinci dönemi açıklarken özetle şöyle der: “Bu dönemin başlangıcında ekonomik temel geniş bir tarımsal üretime dayanıyordu. Bu ekonomik temelin gelişimi için gerek duyulan yeni teknik ve buluşların gelişmesi için ön açıcı olan şey kafa emeği ile kol emeğinin ayrışmasının zorunluluğuydu. Kafa emekçileri, başını kralın çektiği rahip ve şeflerdi. Anlaşıldığı üzere, zaten bunlar egemen toprak sahibi sınıfını oluşturanlardı. Kol emekçileri ise rençperler ve zanaatkarlardı. Bunların dışında savaşta tutsak edilerek köleleştirilen köleler ve borçlarını ödeyemediği için köleleşmiş bir yığın da vardı. Zamanla alım satımın yaygınlık kazanmasıyla beraber bir başka sınıf daha doğdu. Bu sınıfın çıkarları meta üretiminin geliştirilmesinde yatıyordu. Fakat bu sınıfın ortaya çıkışıyla birlikte, bu sınıfla egemen sınıf arasında da bir başka çelişki çıktı ortaya: Temelini tarımın oluşturduğu bir ekonomide sulama kanallarını ellerinde bulunduran egemen sınıf meta üretiminin gelişmesine direniyordu. Burada gördüğümüz şey, üretim ilişkilerinin üretici güçlerin gelişmesine ayakbağı olduğudur. Buna bağlı olarak uygulayımsal ilerlemede de yavaşlama görülür. Kuram ile kılgı arasındaki bölünme gittikçe derinleşti ve kurulu düzenin manevi bakımdan bir kutsanması olarak tanrı düşüncesi ve dinsel inanç gelişti. Daha önceden de sık sık bahsettiğimiz, mm tekerlek, saban vs. birlikte matematik ve yazının bulunuşu devrim etkisi yaratmıştı. BİM Meta üretimi, gelişmiş farklı topluluklarla |flj| ticaret artmıştı. Mimarlık, mühendislik ve Bil gökbilimiyle birlikte yeni olanaklara ulaşıldı.

Bir zamanlar kabile şeflerinin ellerinde tuttukları saygınlık, yeni devlet aygıtının başı olan krala geçmişti ve egemen sınıf halk üzerindeki baskısını kral aracılığıyla ) sürdürür olmuştu. Kral, tanrının yeryüzündeki cisimleşmiş şekliydi. O her şeyin sahibiydi. İşte bu yüzden, o dönemin egemen sınıfında, bir yandan uygulayımsal bilgi alanında geniş kapsamlı ilerlemeleri, öte yandan da bir sınıf egemenliği aracı olarak mitos ve dinsel törenin yetkinleş-tirilmesini gördüğümüzü söyleyebiliriz. Bunlardan birincisi bilimsel, ikincisiyle dinseldi.” (İnsanın özü, George Thomson, Payel Yay. Sf: 67)

Şeflerin ve rahiplerin kol emeği çalışmalarından uzaklaşmalarıyla birlikte, üreticiler kol emeğine iyiden iyiye bağlandılar ve ürün fazlasını haraç olarak vermek zorunda kaldılar. Ürün fazlası şefler ve rahiplerce korunan ortak ambarlarda üreticinin katkısıyla kabul edildi ve şefler ve rahipler bu durumu destekleyerek yeni ilişki biçimini sağlamlaştırdılar. Böylece ortaya çıkan şey emeğin yabancılaşması oldu. Üretici, yarattığı ürünü, üretim etkinliğini yani “insanlığın özünü oluşturan etkinliğini” başkasına teslim ediyordu. “Artık emekçinin öz doğasının asıl insanca yönü kendisinin olmaktan çıkmıştı; yalnızca hayvanlarla

ortak yönü kendisinindi artık.” Ne diyordu Marks, “Hayvansı özellikleri insanca, insanca özellikleri de hayvansı olur”. Emek “Yaşamın temel gereksinmesi” değil yalnızca araçtı. “Yaşamın kendisi bir yaşama aracı olarak belirir.”

Köleci düzene gelindiğinde bu yabancılaşma en aşırı ölçüsüne ulaştı. Köleyi diğer üreticilerden farklı kılan şey, kölenin sadece emeğine değil aynı zamanda bedenine de yabancılaşmasıydı. Onun emeği de bedeni de başkasına aitti. Köleciliğe, ilerleyen sayfalarda yeniden değineceğiz ama yabancılaşmaya dair şimdi birkaç şey söylemek gerekli ve bunun için, Felsefenin Temel İlkeleri’nden bir alıntı yapmak yeterli olacaktır:

“Sınıflı toplum, insanın psikolojisini derin bir değişikliğe uğrattı. Ve bu anlamda Roussou’nun ‘insan doğası ‘nın ‘bozulması’ndan, toplumu sorumlu tutmaya hakkı vardı. İnsanın insan tarafından sömürüsünün, sömürüleni kendi çalışmasının meyvesini dilediği gibi kullanmaktan kabaca alıkoymak gibi bir sonucu vardır. İnsan, böylece, kendi yapıtından ayrılmaktadır. Onun emeği, onu ‘mülk edinen’ sömürücünün ellerinde ‘yabancılaşmaktadır.’ Mademki üretici eylem, yaratıcı girişkenlik, insanın özelliğidir, insanı gereğince, tam insan yapan ve hayvandan ayırt eden budur, kendi yapıtından ayrılmış olan insan, kendi kendinden ayrılmış olur. Sömürülen, ürettiği şeyden mahrum olurken, sömüren de üretmediği şeye sahip çıkmaktadır. Çünkü, kolu-kanadı kırılmış, sakatlanmıştır, kendi ereklerini serbest bir biçimde gerçekleştiremez; sömürenin bilinci de kendi kendinden ayrılmıştır. Çünkü sürekli olarak yalan bilincine yerleşmiştir, çünkü serbest bir şekilde kendi ereklerini kendi kendine açıklayamaz. Her bir bilinç sömürü olayını kendine göre yansıtır. Bu, bilincin kendi kendine karşı bölünüşü gerek “ilkel temizlik ve iyiliğin’ yitirilmesinden, gerek Hegel’in ‘bilincin bahtsızlığı’ dediği şeyden ibaret olan durumdur. Böylece, sınıfların, sömürünü ortaya çıkışı, yani insanlığın birbirine Karşıt gruplar halinde temelden bölüşümü, kendiliginden taban tabana birbirine karşı eğilimler halinde parçalanan insan bilincinin bu derin ve köklü bölünüşünde yansır.

‘İnsanın kendi üretici eyleminin öz amacı gene kendisi olması gerekirken, tersine amaçla aracın birbirinden ayrıldığı görülür: toplumun üretim aracı olan bölümü (çogunluk) onun amacı değildir; üretim amacı olan bölüm (azınlık) ise aracı değildir.

“Bu çelişki, sömürücü sınıfların, sömürü sistemlerinin arık üretici güçlerin gereksinmelerine uygun düşmediği andan başlayan soysuzlaşmasını ve manevi çöküşünü açıklar.” (Felsefenin Temel İlkeleri, 6e-orge Politzer, Sol Yay. Sf: 348-349)

Bir zamanlar, daha sınıfların ortaya çıkmadığı, çalışabilecek durumda olanların hepsinin üretime katıldığı ve üretilenlerin herkesin gereksinmesine göre eşit olarak bölüşüldüğü dönemde ürün sadece bir kullanim nesnesi olarak vardı. Ama sonra da onun değiŞİme sokulmasıyla artık değişim değerinin olduğu da ortaya çıktı. Eski ekonomik düzeni temelden yıkan bu durumun önemi bakımından onu en iyi açıklayacak ustadan bir uzun alıntı yapmakta fayda var:

Bir kullanım nesnesinin, değişim-değeri olmaya doğru attığı ilk adım, sahibi için kullanım-değeri olmamasıdır, ki bu da ancak sahibinin gereksinmelerinden artakalan bir kısım olmasıyla olanaklıdır. Nesneler as-nda insanın dışındadır ve dolayısıyla elden çıkartılabilir şeylerdir. Bu elden çıkarmanın karşılıklı olabilmesi için, insanlar için gerekli tek şey sözsüz bir anlaşma ile birbirlerini, bu elden çıkarılabilir nesnelerin özel sahipleri olarak ve böylece birbirlerinden bagimsiz bireyler olarak kabul etmeleridir. Ama ortak mülkiyet üzerine kurulan ilkel bir toplum da, bu toplum, ister eski bir Hint toplulugu ya da Perulu İnka devleti olsun, böyle birbirine karşılık bağımsız bir durum görülmez. Bunun için, metaların değişimi önce bu gibi toplulukların sınırlarında, benzer öteki topluluklar ile temas noktalarında ya da başka toplulukların bireyleriyle temasla başlar. Ne var ki; ürünler bir topluluğun dış ilişkileri ile bir kez metalar halini alınca, bunlar gerisin geriye toplum içi ilişkilerde de meta halini alırlar. Bunların arasındaki değişim oranı, başlangıçta oldukça rastlantı işidir. Bunları değişi leb i lir yapan şey, sahiplerinin bunları elden çıkarma konusundaki karşılıklı istekleridir. Bu arada yararlı yabancı nesne gereksinmesi giderek yerleşir, beğişimin durmadan yinelenmesi bunu, olağan toplumsal bir fiil haline getirir. Bu nedenle zamanla, emek ürünlerinin hiç değilse bir kısmı özel bir değişim amacıyla üretilmek zorundadır. İşte o andan itibaren, bir nesnenin tüketim amacı için yararlılığı ile, değişim amaçları için yararlılığı arasındaki fark kesinlik kazanır. Artık kullanım-değeri, değişim-değerinden farklı hale gelmiştir. Öte yandan malların içersinde değişilebileceği nicel oran, bundan böyle onların üretimine bağlı hale gelir. Adetler, bunların üzerine belirli büyüklükte değer damgasını vurur.” (Kapital Cilt I, Kari Marks, Sol Yay. Sf: 97-98)

Değiş tokuşun henüz bulunmadığı dönemde kölecilik üretimde etkin değildi. Fakat zamanla üretici güçler gelişti, toplumsal işbölümleri doğdu, değiş tokuş gelişti. Bu durumda ücret talep edemeyen, sadece yaşayabileceği kadar yiyecekle yetinen, hatta kendi bedeni üzerindeki tasarrufunu bile yitirmiş insanın kral ve rahiplerce kendi çıkarları için üretime sokulması en kârlı tutum olacaktı. Bu olduğunda artık kölecilik de gelişti ve kölecilik çağına girildi.

Tarihte kölecilik, sömürü biçimlerinin ilk ve en kabası olarak var oldu. İlkel toplumdan köleciliğe geçiş önce Mezopotamya, Hindistan, Çin ve Mısır’da MÖ 4-2 bin yıllarında, devamla Urartu, Yunanistan ve Roma’da ekonominin temelini oluşturdu.

Eski üretim tekniklerinin yerini yenilerinin alması, ilkel iktisadın tarım ve hayvancılıkla dönüşüme uğraması, zanaatın başlayıp çeşitlilik göstermesi ve bunun tarımın bir yan kolu olmaktan çıkıp ayrı bir üretim dalı haline gelmesi ve böylelikle toplumsal işbölümünde yeni bir durumun ortaya çıkması… Emek üretkenliğinin müthiş hızı artı-üründe de hacmi büyüttü. Artık tüketim için değil değişim için üretim başlamıştı. Varılan yer üretim araç\ar\ üzerinde özel mülkiyetin şef ve krallara geçmesiyle sömürü ve köleliğe açılan yoldu.

Köylüler gereksinim duydukları zanaat ürünlerine ulaşmak için ve vergilerini ödeyebilmek için ürettiklerinin bir bölümünü satmak zorunda kaldılar. Böylelikle bir kez daha meta denilen şeyin kullanım için olmayıp değiş tokuş için üretilen bir ürün olduğunu ve bunun meta iktisadının karakteristik özelliği olduğunu vurguluyoruz.

Şehirlerin ortaya çıkışı köleciliğe dayanan üretim tarzının ortaya çıkışına denk gelir. Başlarda üretim fazlasının değiş tokuş edildiği yerler ve burada gelişen yeni ilişki biçimi şehirleri yarattı. Böylece köylerle kentler ayrışıp aralarında bir karşıtlık doğdu.

Servetin belli ellerde birikmesiyle varsıllarla yoksullar arasındaki eşitsizlikte uçurumlar oluştu. Yoksulların borçlarını ödeyebilmesi için zenginlerden borç almasından başka çareleri yoktu. Fakat bu,onlar için daha büyük bir felaketi getirdi. Borçlarını da ödeyemeyince köleleştirilip toprakları ellerinden alındı. Burada tefeciliğin de ortaya çıktığını görüyoruz.

Köle iktisadının ivme kazanması küçük köylü iktisadının da yıkımı oldu.

” Üretimin ve onunla birlikte emek üretkenliğinin sürekli olarak yükselmesi, insan işgücünün değerini artırdı; bir önceki aşamada henüz münferit ve oluşmakta olan kölecilik şimdi artık toplumsal sistemin özsel bir bileşeni olur; kölelerin sıradan yardımcılar olması artık son bulur, bunlar düzineler halinde tarlalarda atölyelerde çalışmaya sürülür.” (Engels, Ailenin Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, Sol Yay, Sf: 44) Köleliğe dayanan üretim tarzının oluşmuş olmasıyla, köle emeği artık toplumun varlık temeli halini almıştı. Marks, R. Joner’e dayanarak şöyle der: “fi/r Asya hükümdarlığının tarım-dışı işçilerinin, bedensel çabaları dışında işe yarar bir şeyleri yok gibiydi, ama bunların güçleri sayıların-daydı, ve bu kitleleri bir amaca yöneltme gücü, bütün kalıntıları bizi şaşkınlıktan ağzı açık bırakan sarayların, tapınakların, piramitlerin ve dev gibi anıtların yükselmesini sağlamıştı. İşçilerin beslenmesini sağlayan gelirlerin bir ya da birkaç elde toplanması, bu gibi girişimleri olanaklı kılmıştı.” (Akt. Kari Marks, Kapital I. Cilt, Sf: 324)

Büyük toprak sahipleriyle köylüler arasındaki sınıfsal karşıtlık vardı ve buna köle sahipleriyle köleler arasında sınıfsal karşıtlık da eklenince çelişkiler yumağının boyutu arttı. Fakat kölecilik gelişip en ucuz emek olarak köle emeği üretim dallarının her alanına sokuldu ve oralarda üretimin temelini oluşturdu. Bu halde temel çelişki kölelerle köle sahipleri arasındaki çelişkiydi. Bu, köleciliğe dayanan üretim ilişkisinin özgün çelişmesiydi. Köle sahibinin hem üretim araç\ar\ hem de üretenler üzerindeki mülkiyeti üretim ilişkilerinin temelini oluşturur. Ve bu da üretici güçlerin durumuna uygun düşer.
Toplumun uzlasmaz karsitlik biçiminde sınıflara bölünmesi egemenler için sömürü-nün devamı ve egemenliklerinin “meşruluğu için zorunlu özgül organların oluşmasını da ortaya çıkardı: Bu, devletin başlangıcıdır. Toplumsal işbölümünün büyümesi ve değişimin gelişmesi, daha önce ayrı ayrı hareket eden kabileleri ortak amaçları için birleştirip yeni bir karakter kazandırdı. Deha önce bağlı olduğu topluluğa önderlik erer, şefler ve saygın ihtiyarlar, bu yeni süreçte prens, rahip kral oldular. Daha önce kendi topluluklarınca topluluğun çıkarlarını sevunsun diye seçilmiş, otorite yetkisi tanınmış bu şefler ve ihtiyarlar şimdi mülk sahibi olmuş üst tabakanın çıkarlarını korumak için, daha önce bağlı bulunduğu topuluğu da dahil bütün emekçileri baskı altında tutmak, sömürmek amacıyla, vergiler, mahkemeler, ceza yasalarını soktular yaşama. Hukuk, ahlak ve din egemen sınıfın hizmetindeki rollerini aldılar ve zaten bunlar toplumun sınıflara bölünüşünün bir ürünüydü. Ve işte devlet denilen iktidar zrea böyle oluştu.

‘Ancak toplumun sınıflara bölünmesinin ilk biçimi kölecilik ortaya çıktığında, tarımsal çalışmanın en kaba biçimleri üzeninde yoğunlaşmış belirli bir insan sınıfının belirli bir fazlalık üretmesi mümkün olduğunda, bu fazlalığın kölelerin perişanların perişanı yaşantıları için artık mutlak gerekli olmadığı ve köle sahipleri sınıfının varlığı pekiştiğinde ve kendisini sağlamlaş– –ak amacıyla devletin oluşması bir zorunluluk haline geldi.” (Lenin, Devlet Üzerine, Akt. SSCB Ekonomi Enstitüsü Bilimler Akademisi Politik Ekonomi Ders Kitabı, I. Cilt, İnter Yay, Sf: 45)

Kölecilik zemininde var olan toplumun üretim ilişkilerinin temeli hem üretim araç-gnna hem de o araç\ar\ kullananlara sahip sunmasıyla özelliklidir. Kanlı canlı bir varlık olmasının ötesinde sahiplerinin gözünde : “eşya ya da hayvandan farkları yoktu kö-elerin. Bir hayvanı üzerinde sahibinin ne denli tasarruf hakkı varsa köle sahibinin de köle üzerinde o ölçüde hakkı vardı. “Bir öküz işgücünü köylüye ne kadar satıyorsa, köle de işgücünü köle sahibine o denli sattı. Köle işgücüyle birlikte, sahibine temelli satılmıştı.” (Marks, Ücretli Emek ve Sermaye, Akt. Age. Sf: 46) Üretim tarzının gelişmesiyle köleye olan talep arttı. Böylece köle sahibi olmanın en kolay yolu olan savaşlar için ciddi bir neden daha çıktı ortaya. Elbette köleler sadece savaş tutsaklarından oluşturulmuyordu; zaptedilen ülke halklarından bu yönlü istifade edildi. İş bu noktaya geldikten sonra “canlı meta” olan kölelerin ticareti ekonomik faaliyetin en kârlı, dolayısıyla en gelişmiş dallarından biri halini aldı. Artık diğer metalar için kurulan pazarlar gibi köle pazarları da yaygınlaştı.

Köleliğe dayanan üretim tarzı, üretici güçlerin büyümesi için geçmiş toplum düzeninden çok daha fazla olanak sunuyordu. Tabi diğer yandan toplumsal işbölümü de gelişmeye devam ediyordu. Emek üretkenliğinin artması ziraat ve zanaat üretiminde uzmanlaşmasında ifadesini buldu.

Baş çelişki, devlet aygıtını elinde bulunduranlara pek çok bakımdan üstünlük sağladığı için bir tehlike olarak görülmez. Ama köleci üretim ilişkileri bir kez üretici güçlerin gelişmesinin başlangıcı olduktan sonra köstek haline gelirler.

Kölelerin üretim tarzı farklı ülkelerde farklı özellikler gösterdi. Örneğin Mezo-potamya’daki gibi doğu devletlerinde doğal iktisat, Antik Yunan, Roma’da olduğundan daha fazla egemendi. Daha önce tapınakların büyük üretim merkezleri olduğunu belirtmiştik. Buradan da anlaşılacağı üzere köleler Yunan ve Roma’da olduğundan farklı olarak tapınak ve devlet işletmelerinde çalıştırılırdı. Bu ülkelerde “komünal mülkiyet biçimi ve toprak ve arazi üzerinde devlet biçimi çok yaygındı.” (Politik Ekonomi Ders Kitabı, I. Cilt, İnter Yay, Sf: 49)

Mülkiyetin bu biçimdeki varlığı, temelli sulama olan tarıma dayalıydı ki, su kanalları, bentler, toplama havuzları ve bataklıkların kurutulması için hayli fazla emek gerekiyordu. Bütün bu işlerin becerilmesi ancak büyük arazi parçalarının merkezileştirilmesiyle mümkündü. “Yapaysulama, burada ziraatın ilk koşuludur, ve bu, ya komünlerin, eyaletlerin ya da merkezi hükümetin koşuludur.” (F. Engels, Akt. Age, Sf: 49) İşte Mezopotamya’da toprağın merkezileşip tek elde toplanmasının ve köleciliğin çıkışı temel olarak böyle gerçekleşti.

Konuyu burada noktalayalım. “İnsanlar, taş aletler yerine, şimdi artık madeni aletlerden yararlanabilmektedirler; ilkel ve yoksul bir avlanmadan ibaret olan, hayvan yetiştirmeyi ve tarımı bilmeyen bir ekonomi yerine, hayvan yetiştiriciliğinin, tarımın, zanaatların, üretimin çeşitli dallar arasındaki işbölümünün ortaya çıktığı görülür; bireyler ve gruplar arasında ürünleri değiş tokuş etmek olanağının, zenginliğin birkaç kişinin elinde birikmesi, üretim araçlarının bir azınlığın elinde gerçekten birikmesi olanağının, çoğunluğun azınlığa boyun eğmesi ve insanların çoğunluğunun köle haline gelmesi olanağının belirdiği görülür.” (Stalin, Leninizm’in Sorunları, Akt, Felsefenin Temel İlkeleri, George Politzer, Sol Yay. Sf: 346)

“O halde ilkel çağı ülküleştirmek doğru olmaz. Sınıfların ortaya çıkışı kaçınılmazdı, çünkü üretimin artmasını olanaklı kılıyordu, bununla birlikte Engels’in deyişiyle, toplumun bir kesiminin üretiminde, refahında, uygarlığında her artış sömürünün artması, büyük çoğunluğun yoksulluğu ve alıklaşması koşuluna bağlı olduğuna göre, sınıfların ortaya çıkışının, her ileri adımın koşulunun bir geri adım olduğu şu insanlık çağını başlattığını da akıldan çıkarmamak gerekir.” (Felsefenin Temel İlkeleri, &. Politzer, Sol Yay. Sf: 348)

Böylece bu bölümü burada bitiriyoruz. Sanatın tarihinin Anadolu Mezopotamya döneminin hangi ekonomik temelle üzerinde yükseldiğinin daha iyi anlaşılacağı düşüncesiyle bir bölümün uzun tutulması ve bolca alıntılardan yararlanılması bir zorunluluk olmasa da faydalı olacaktır. Bunun bir diğer nedeni de kölecilik çağının sadece Anadolu, Mezopotamya’yla sınırlı olmayıp, Mısır, Yunan ve Roma antik dönemlerinde de karşımıza çıkacağı için şimdiden geniş bir açıklamayla bahsi geçen ülkelerin sanatına değinirken yinelemeler ve parçalı anlatımdan kurtulmaktı.

Devam edecek...