İsyancı Şeyh Bedreddin Gerçeği

II) DURUŞU
 
 
 
III) GÖRÜŞLERİ
 
 
 
IV) ÖZELLİĞİ, ÖNCÜLLERİ, KÖKLERİ
 
 
 
V) ÖNEMİ NEDİR VE NEYE BENZETİLİR?
 
 
 
VI) İSYANIN ZEMİNİ, AKTÖRLERİ, AMAÇLARI
 
 
 
VII) SOSYALİST, İSLÂMCI BAKIŞ(LAR) VE ABARTI(LAR)
 
 
 
VIII) VE BİR KAÇ HATIRLATMA
 
 
İSYANCI ŞEYH BEDREDDİN GERÇEĞİ[1]
 
 
 
“Şiire, aşka, ölüme inanıyorum, dedi.
İşte bu yüzden ölümsüzlüğe inanıyorum.
Bir dize yazıyorum.
Dünyayı yazıyorum; ben varım; dünya var.”[2]
 
Ortaklaşmacı bir isyanın önderi, panteist materyalizmin ilk temsilcilerindendi O…
Ahirete, kıyamete (dolayısıyla da ölümden sonra yaşama) inanmazdı, yeryüzündeki her şeyin tanrıdan bir parça olduğunu söyleyerek Hallac- ı Mansur’un “Ene’l hak” duruşunu anımsatmıştı…
Sun Tzu’nun, “Önder örnekle liderlik eder, güçle değil,” saptamasını doğrulayan yaşadıklarıyla…
Annesi Rum, eşi Habeş (eski bir köle), gelini Ermeni olan XV. yüzyıl mutasavvıfı, hukuk âlimi ve isyancısıydı. Sakız adası rahipleri, torlaklar, kalenderiler ve ege köylüleri hep beraber peşinden gitti.
Kolay mı? “Ay ve güneş herkesin lambasıdır, hava herkesin havasıdır, su herkesin suyudur. Ekmek neden herkesin ekmeği değildir?” diye sormaya cüret etmişti…
“Hep bir ağızdan türkü söyleyip/ hep beraber sulardan çekmek ağı,/ demiri oya gibi işleyip hep beraber,/ hep beraber sürebilmek toprağı,/ ballı incirleri hep beraber yiyebilmek,/ yârin yanağından gayrı her şeyde/ her yerde/ hep beraber!”[3] diye haykırdığı yolda “Yarin yanağından gayri her şeyde, her yerde, hep beraber diyebilmek için”, cellatların önünde boyun eğmeden canını vermişti…
“Kanı helaldir, ama malı haramdır,” fetvasıyla 18 Aralık 1416 tarihinde Serez Çarşısı’nda asılan Şeyh Bedreddin’in -hemen hemen tüm kaynaklar-, üryan (çırılçıplak) olarak, idam edildiği kaydedilir (ki, bu son derece zalimane bir infazdır. Ancak, Osmanlı’ya da yakışır. Nitekim XV. yüzyılın ikinci yarısında, XVI., XVII. ve XVIII. yüzyıllarda bundan daha cânice infazlar yapılmaya devam etmiştir[4]).
Geceydi... Yağmur çiseliyordu... Hünkâr’ın iradesi ve İranlı Molla Said’in fetvasıyla Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin’i ağaca asılmıştı…
Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin’in çırılçıplak ölüsü, kepenkleri inik, yüzleri elleriyle kapanmış analar gibi dilsiz Edirne esnaf çarşısında, yapraksız bir ağacın dalından sallanıyordu.
Köşeden üç adam belirdi. Birisinin yedeğinde kır bir at vardı. Eğersiz bir at... Şeyh Bedreddin’in asıldığı ağacın altına geldiler... Soldaki pabuçlarını çıkardı ve Sakızlı bir gemicinin ustalığıyla ağaca tırmandı. Aşağıda kalanlar kollarını açıp beklediler. Ağaca çıkan adam, Onun uzun aksakalı altından ince boynuna bir yılan çevikliğiyle sarılmış olan ıslak, sabunlu ipin düğümünü kesmeye başladı. Bıçağın ucu birdenbire ipten kaydı ve ölünün uzamış boynuna saplandı. Kan çıktı. İpi kesmekte olan adam sapsarı oldu. Sonra eğildi, yarayı öptü, doğruldu, bıçağı aşağı attı ve yarısından çoğu kesilen düğümü elleriyle açarak uyuyan oğlunu anasının kollarına bırakan bir baba sevgisiyle Şeyh Bedreddin’in ölüsünü aşağıda bekleyenlerin kucaklarına teslim etti. Onlar, ölüyü çıplak atın üstüne koydular. Ağaca çıkan aşağı indi ve bu üç kişiden en genci, çıplak ölüyü taşıyan atı yedeğinde çekerek, çiseleyen yağmurla ıslanmış gecenin içinde kayboldu...[5]
Yığınlara mal olmuş gerçek isyan şimdi başlıyordu…
Çünkü birileri Onu ardından, “Şeyh Bedreddin’in ölüsü, kemiksiz, sakalsız, bıyıksız, gözün bakışı, dilin sözü, göğsün soluğu gibi dirilecek. Bunu bilirim işte... Biz, Onun kuluyuz, ahrete, kıyamete inanmayız ki, dağılan, fena bulan bedenin yine bir araya toplanıp dirileceğine inanalım. Şeyh Bedreddin yine gelecek diyorsak, sözü, bakışı, soluğu bizim aramızdan çıkıp gelecektir, diyoruz,” diye haykırıyordu.
Evet O, darağacına giderken, kendi sonunun insanlık için bambaşka ve yeni bir yolun başlangıcı olduğunu biliyordu. Bunun için de takipçilerine “Hakikât bizimle!” diyordu.
Ve Şeyh Bedreddin’in son sözü de, sanki bütün insanlığa bir çağrıydı: “Beni kara toprakta değil, hakikâti anlamış insanların yüreklerinde arayın!”
Hakikâti arayan insanlar var oldukça Şeyh Bedreddin de yaşamaya devam edecekti, etti de…
Aradan geçen altı yüzyılı aşkın zaman hakikât arayışını bitirmedi, aksine çok daha büyük bir ihtiyaç hâline geldi…
Attila İlhan’ın, “Varsa devran içinde devran/ bu devranın devranıyız biz/ o canlar ki cananından taşra düşmüştür/ cananıyız biz
gönül mahzun/ ay karanlık/ yıldızlar gözden nihan olsa da/ arşı ferşi ışıktan titretecek/ bir aydınlık imkânıyız biz
ince bir yağmura gerçi asılmıştır/ Serez’in Esnaf Çarşısı’nda/ uzadıkça uzar gölgesi darağacından/ o asırdan bu asıra
Şeyh Bedreddin-i Simavi’nin/ elhak devamıyız biz
geçer mermi ıslıklarıyla tek tek/ vurduğunu dağıtan/ sunturlu mısralar/ rediflerin gümbürtüsü akla ziyan/ tantanalı bir kavganın demek/ gazelhanıyız biz
tohum ağaç ve orman/ ölümün içerdiği hayat/ buhara inkilap eden su/ -İriş Dede sultanım İriş-/ gün bu gün saat bu saat/ diyalektiğin fermanıyız biz,”[6] dizelerinde işaret ettiği üzere, Onun öldüğünü kim söyleyebilir ki?
Kendisinden sonraki mücadeleler için yolu açan ve gelecekteki zaferleri içinde taşıyan bir miras bırakılması bile başlı başına bir zafer değil midir aslında?
Bu tam böyle olduğu için O hâlâ anılmayı hak ederken, toplumsal kurtuluş mücadelelerinin de yolunu aydınlatıyor…
 
I) HAYATI
 
Şeyh Bedreddin’in yaşamının ayrıntıları torunu Hafız Halil’in yazdığı “Menakıbname”ye (menkıbe’den: “Hayat hikâyesi”) dayanmaktadır. Ancak o çağda Osmanlı devletinde, düzene muhalif bir figür olarak Şeyh Bedreddin’in yaşamı ve görüşleri üzerinde sistemli bir karartma uygulandığından bu alanda büyük boşluklar bulunmaktadır.
Bilgilere göre Şeyh Bedreddin’in ailesi Selçuklulara dayanmaktadır. Büyükbabası Abdülaziz, Selçuklu Sultanı Keykubat’ın vezirlerindendir. Bedreddin’in babası Gazi İsrail, ikinci Osmanlı Sultanı Orhan (Gazi) adına Rumeli’yi fethe giden yedi Gazi’den biridir. Gazi İsrail, Edirne yakınlarındaki Simavna’yı[7] fethedince oraya yerleşmiş, Şeyh Bedreddin (1358-59’da) burada doğmuştur. (Tarihçilerin bir bölümü baba İsrail için “Simavna Kadısı” derken, Orhan Şaik Gökyay, “Simavna Gazisi” diyecek ve yanlışlığı, Osmanlıcanın yanlış okunmasına bağlayacaktır.)[8] Bedreddin, Edirne fethedildikten sonra ilk eğitimine burada başlamış, -ilk öğretmeni- bir İslâm Hukukçusu olan Molla Yusuf, ileride Şeyh Bedreddin’in uzmanlık alanı olacak fıkıhla (İslâm Hukuku) onu tanıştırmıştır. Döneminde çok iyi bir eğitim alan Şeyh Bedreddin bundan sonra öğretim hayatına Bursa, Konya ve Kahire medreselerinde devam etmiştir.
Bursa’da Kadı Koca Mahmut Efendi hocası olmuş, Konya’da Feyzullah’dan (mantık ve astronomi) dersleri almış, o dönemin en büyük ilim metropolü olan Kahire’de Müberakşah Mantıki ve Ekmeleddin el- Bayburti gibi ünlü hocalardan ilahiyat, mantık ve felsefe dersleri almıştır. Burada dünyanın çeşitli yerlerinden gelen tasavvufçularla tanışmış, Memlük Sultanı Berkuk’un oğluna hoca tayin edilmiştir. Şeyh Bedreddin bu dönemde pek çok çevrenin saydığı önemli bir Sünnî-Hanefi İslâm hukukçusu olmuştur.
İbn-i Arabi felsefesiyle karşılaştıktan sonra daha önce edindiği fıkıh bilgisiyle yeni edindiği bilgi arasındaki “çelişkiler” O’nu rahatsız eder. Konya’da tanıştığı Hurûfi felsefe/inanç, “çelişkileri” azaltacağına daha da arttırır. Kararsızlık içinde kıvranan Şeyh Bedreddin, dönemin “üniversite kenti” Kahire’ye yönelir.
Şeyh Bedreddin Kahire’ye gelince bu etkin çevrenin içine girer: Menakıbname, Şeyh Bedreddin’in Mısır’a geliş tarihini 8 Aralık 1382 olarak belirtir. İlginç bir rastlantı, yazgıları biraz da “benzer” olan, ‘Mukaddime’yi yazmış-bitirmiş, ününün doruğuna taşınmış, Tunus’tan kovulan İbn-i Haldûn da “aynı gün” Mısır’a ayak basar. Yine Kahire’de Mukaddem Tepesi’nde, başında Kaygusuz Abdal’ın bulunduğu Kaygusuz Abdal Dergâhı bulunmaktadır. Menakıbname, Şeyh Bedreddin-İbn-i Haldûn ya da Şeyh Bedreddin-Kaygusuz Abdal ilişkisinden hiç söz etmez. Dedesini “aklama” amacını sürekli canlı tutan Hafız Halil tehlikeli ve riskli bulunan bu kimliklerle Bedreddin ilişkisini kanımızca “silmektedir”.
Selçuklu kurucu ailesinden gelen, iki dil bilen Şeyh Bedreddin bu etkili çevre içinde olanaklarını iyi değerlendirmiş ve Saray’a girmekte fazla zorluk çekmemiştir. Hafız Halil’in tanıklığına göre Rum Işığı (Pertev-i Rum) adıyla anılan bu genç âlimin ünü karşısında Sultan Berkuk ilgisiz kalamaz ve O’nu Saray’a davet eder; oğlu Ferec’in özel hocalığına atar. Bedreddin, gelecekteki yazgısını belirleyecek olan tasavvuf yolundaki mürşidi Hüseyin Ahlati ile Saray’da karşılaşır.
Sultan Berkuk, Ahlati’ye ve Bedereddin’e birer Habeş cariye sunar. Bu cariyeler, Simavnalı Bedreddin’in yaşamında önemli işlevler üstlenecektir: Cazibe, Menakıbname yazarının babası, yani Bedreddin’in oğlu İsmail’in annesi; Ahlati’den aldığı bilgilerle bir kadın sûfi aşamasına yükselen Mariye ise tasavvuf konusunda O’nun öğretmeni olacaktır. Söylencesel anlatıma göre Bedreddin bir gece Mariye ile görüşür; görüşmeden sonra “vecde” gelir; sûfilerin yoluna katılmaya karar verir; yapılan bir “yola giriş töreni”yle Ahlati’nin mürîdi olur. Bu durum Bedreddin’in yaşamında “belirleyici bir kırılma”dır. Daha önce eğitimini gördüğü “fıkıh” biliminden “firar eder”; dervişlerin “kıl abası”nı giyer; mallarını yoksullara dağıtır; sûfi gelenekte kimi söylencesel anlatımlarda tanık olduğumuz gibi tüm kitaplarını Nil’e atar. Ardından yeni yaşamının “çile” dönemi başlar.[9]
Yani Şeyh Bedreddin’in yaşamındaki büyük değişim Kahire’de büyük tasavvufçu Hüseyin Ahlati ile tanışıp, alarak, mürîdi olmasıyla başlamıştır. Kimi kaynaklar Hüseyin Ahlati’nin Şiî inancında olduğunu yazmaktadırlar. Şeyh Bedreddin, Ahlati’nin isteğiyle (İran’a) Tebriz ve Kazvin şehirlerine giderek bu kentlerde bir süre kalmış, İran ve Azerbaycan’da bulunan Şiî din önderleriyle bir araya gelmiş, bu temaslarından sonra Kahire’ye dönmüştür.
Bedreddin artık derin bilgisiyle bir Sünnî-Hanefi İslâm hukukçusu değil, ateşli bir derviştir. Kıl aba giymeye başlamış, bütün servetini yoksullara dağıtmış ve eski bir geleneğe uyarak kitaplarını Nil nehrine atarak yok etmiştir. Bununla Bedreddin, simgesel olarak eski savunduğu düşünceyle bağını koparmaktadır.
Hüseyin Ahlati’nin ölümü üzerine Şeyh seçilir; fakat dervişlerin kıskançlığı bu genç Şeyhin dergâhını bırakarak Anadolu’ya dönmesine neden oldu. Fakat artık Bedreddin neredeyse tüm İslâm dünyasının tanıdığı bir isim, çağın anlayışı dolayısıyla da efsanevi bir karakter olmuştur.
Zamanla Ortodoks papazlarından, Türkmen torlaklara, Yörük göçebelere kadar her türden insan onun mürîdi olmak için yarışacaktı. Mısır’dayken verdiği bir kararla okuduğu ve yazdığı tüm kitaplarını Nil nehrine atarak geçmişine bir perde çekmişti. Artık o sadece hakikâtin peşinde olacaktı. 1407’de yazdığı ‘Varidat’ onun materyalizme yaklaşan fikirsel gelişiminin başyapıtıydı. Fakat başka gelişmeler de onu bekliyordu.
Hüseyin Ahlati’nin ölümünden sonra Şeyh Bedreddin Kahire’de kalmayarak Kudüs, Halep, Konya, Aydın, Tire ve İzmir’e gelmiş, buradan da Edirne’ye gitmiştir. Bedreddin’in geçtiği yerlerde öğrencileri, onu izleyenler ve mürîdleri bulunmaktaydı. Bu yolculukta, âlim ve Ortodoks İslâm hukukçusunun saygınlığını; kökleri Selçuklu’ya dayanan bir önderin nüfuzunu; ve yoksul, dünyevi bir dervişin kalenderliğini kişiliğinde birleştiren Şeyh Bedreddin vardı; ve o, farklı cemaatler, din ve tarikatlardan pek çok çevre ile ilişki kurmaktaydı. Bunlar arasında Halep Türkmenleri, Antakya’nın dervişleri, Anadolu Karaman ve Germiyan Beyliği’nin dinsiz olduğu yazılan beyleri, Aydınoğulları topraklarında Türkmenler, İzmirlioğlu Cüneyd Bey de bulunmaktaydı.
Şeyh Bedreddin, Manisa ve Karaburun’da isyana önderlik eden Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal ile de bu dönemde buluşmuştur. Bunlar, Şeyh Bedreddin’in düşüncelerini Anadolu’yla sınırlı kalmayarak halkı Hıristiyan olan komşu Sakız adasında da yaymışlardır. Bu konuda tanıklık yapan ve 1436’da Sakız adasında yaşayan bir Macar gezgin, Bedreddin dervişlerinin düşüncelerini doğrudan Hıristiyan halk ile paylaştıklarını, kiliselere girip kutsanmış su serperek Hıristiyanlık ve Müslümanlığın eşdeğer olduğunu açıkça ilan ettiklerini yazmaktadır.
Şeyh Bedreddin’in Anadolu’ya döndüğü dönemde bölgede tam bir kaos hüküm sürmektedir. 1402’deki Ankara savaşında Yıldırım Bayezid yenilmiş, Timur orduları Anadolu’yu baştanbaşa çiğnemiş, Timur’un çekilmesiyle Bayezid’in oğullarının iktidar savaşı başlamıştır. Yıldırım’ın oğlu Mehmet Çelebi Anadolu’da, Musa Çelebi Edirne’de padişahlığını ilan etmiştir. Edirne’ye gelen Şeyh Bedreddin’in ilim ve erdemi, Musa Çelebi tarafından da bilindiğinden -önemli bir makam olan- Kazaskerlik görevine getirilmiştir. Kazasker Şeyh Bedreddin, bu makamın sağladığı güçlü konumu kullanarak Deliorman, Varna, Silistre, Edirne, Serez ve dolaylarında görüşlerini yayma imkânını elde etmiştir. Osmanlı vakanüvisleri 1411-1413 yılları arasında Kazasker olan Şeyh Bedreddin’in, yanına kethüda olarak Börklüce Mustafa adında bir kişiyi aldığını yazmaktadırlar.
1413’de Anadolu’da ve Rumeli’de; şehzadeler, gaziler, ulemalar, derebeyler, uç beyleri, vb. arasında kurulan, bozulan ittifaklar, savaşlar, baskınlar sonucunda Mehmet Çelebi kardeşi Musa’yı öldürerek saf dışı bırakmıştır. Padişah Mehmet Çelebi, Musa’nın yandaşlarına ölüm ve hapis cezaları yağdırırken, Şeyh Bedreddin de İznik’e sürgün edilmiştir.
Şeyh Bedreddin, İznik’te ‘Teshil’ başlıklı yapıtını tamamlamış ve duygularını şöyle dile getirmiştir: “Bu kitabı tamamladığım şu sırada doğduğum kentten uzaktayım; üzüntü ve felaket içindeyim. Yüreğimde yanan ateş günden güne büyüyor…”
Börklüce Mustafa’nın (Aydın’da) ve Torlak Kemal’in (Manisa’da) ayaklanması başladığında Şeyh Bedreddin İznik’te bulunuyordu. Ayaklanmanın başladığını haber aldıktan sonra Sinop’a, oradan deniz yoluyla (Trakya’daki) Deliorman’a geçmiştir.
Ayaklanma Anadolu’da büyük bir darlığın, yağmanın, çapulun hüküm sürdüğü, yerel beylerin, paşaların büyük zulüm uyguladıkları, kimsenin can güvenliği olmadığı, köylülerin ve yoksul tabakaların ezildiği bir döneme denk gelmiştir.
Dukas’ın anlattığı gibi Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal’in örgütlediği köylüler, Saruhan Valisi Sisman ve Ali Bey kuvvetlerini dağıtmış, daha sonra Sadrazam Bayezid Paşa’nın üstün kuvvetleri karşısında dayanamamış, tarihçilerin yazdığı gibi “Karaburun’da gerçekleşen mübalağa cenk” sonucunda yenilmiştir.
Padişah Mehmet Çelebi, 1416 sonbaharında Şeyh Bedreddin üzerine yürümüş, Serez civarındaki çarpışmada Şeyh Bedreddin ele geçirilmiş, İranlı Molla Haydar’ın “kanı helal ama malı haramdır” fetvasıyla 18 Aralık 1416 tarihinde Serez Çarşısı’nda idam edilmiştir.[10]
 
II) DURUŞU
 
Şeyh Bedreddin olayını iyi anlayabilmek için Ortaçağ dünyasını ve o dönemin Osmanlı toplumunun özelliklerini iyi anlamak gerekir. Osmanlı devletinin son kertede Avrupa’nın feodal toplumlarından bir farkı yoktur.
Osmanlı toplumu ulema, mülki erkân ve askerlerin iç içe geçtiği bir merkezi/ egemen sınıf bloğuna sahipti. Başında padişahın olduğu bir ezenler grubu mevcuttu. Halk sınıfları üzerindeki sömürü, haraçsal-vergisel ilişkiler üzerinden sürüyordu. Bu sömürü ilişkileri doğal olarak bir ezen-ezilen ilişkisinin doğmasına neden oluyordu. İşte Şeyh Bedreddin ayaklanması da birebir bu ezen-ezilen çelişkisinin sonucu olarak doğmuştu.
İsyanı esas olarak Börklüce Mustafa yönetmişti. Eşitlikçi söylemleri nedeniyle Osmanlı’nın düşmanlığını ölümünden sonra da çekti. Osmanlı tarihçilerinden Uruç bin Adil onu “O vakitler Simavna Kadısının oğlu Şeyh Bedreddin kazasker olduğu sırada yanında Börklüce Mustafa diye anılan bir kethüda vardı. Şeyh olduğu sürece onun en ala mürîdi ve halifesiydi. Bu Börklüce Mustafa, Karaburun’da Şeyh oldu ve çeşitli fesatlıklara karıştı. Aydıneli’ni kendi yanına çekti. O -Allah saklasın- peygamber olduğu rivayetini yaydı, ” diye anlatmaktadır.
Şeyh Bedreddin’in bu en yakın yoldaşının davasının “peygamberlik” değil, başka bir şey olduğunu Bizanslı tarihçi Dukas’tan öğreniyoruz.
Şeyh Bedreddin ayaklanmasının sosyal boyutlarının daha iyi anlaşılmasını -bu olayları hiç onaylamayan- Bizanslı tarihçi Dukas’a borçluyuz. Dukas, 1462’de kaleme aldığı kitabında şöyle yazmaktadır:
“O zamanlar İyonya körfezi girişinde ve avam lisanında ‘Stilaryon-Karaburun’ denilen dağlık bir memlekette adi bir Türk köylüsü meydana çıktı. Karaburun Sakız Adası karşısındadır. Mezkûr köylü Türklere vaaz ve nasihatte bulunuyor ve kadınlar müstesna olmak üzere erzak, melbusat (giyecekler), mevaşi (koyun, inek, vb. hayvanlar) ve arazi gibi şeylerin kâffesinin umumun mal-ı müştereki addedilmesini tavsiye ediyor idi. Diyordu ki: Ben senin emlakini tasarruf edebildiğim gibi, sen de benim emlakimi aynı suretle tasarruf edebilirsin. (Bu) köylü, avam-ı halkı bu nevi sözleriyle kendi tarafına cezb ettikten sonra Hıristiyanlarla dostluk tesisine çalıştı. Köylünün ifadesine göre Hıristiyanların Allaha mutekid (inanmış) bulunduğunu inkâr eden her Türk, bizzat kendi dinsiz idi. Köylünün bütün fikir arkadaşları tesadüf ettikleri Hıristiyanlara dostane muamelelerde bulunuyorlar ve Cenab-ı hak tarafından gönderilmiş gibi hürmet ediyorlar, ben de senin kulluk ettiğin aynı Allaha ibadet ediyorum (diyorlardı)…
Çelebi Mehmet’in Saruhan Valisi Sisman, bu sahte rahibe karşı hareket ettiyse de Karaburun’un dar geçitlerinden ileri geçemedi. Karaburunlular ise 6. 000 kişilik bir kuvvetle hemen geçilmesi hayli zor dar geçitlerden geçerek Sisman ile bütün ordusunu perişan etti. Bu muvaffakiyet üzerine Börklüce Mustafa tesmiye edilen bu köylüye, peygamber ismini taşıyan bu yalancının maneviyatına kapılan büyük bir ekseriyet iltihak etti. Bunlar ‘zerkülah’ tabir edilen başlık ile örtünmeyip yalnız yekpere kumaştan yapılmış libas giymeye, baş açık gezmeye ve Türklerden ziyade Hıristiyanlara meyl göstermeye karar verdiler.
Nihayet (Padişah) Mehmet, Saruhan Beyi Ali Bey’i bütün Saruhan, İyonyen-Aydın kuvvetleriyle Karaburun üzerine sevk etti. Dağ girişlerini zabt ederek daha ileride boğazlara doğru yürüdüğü sırada mezkûr kuvvet köylüler tarafından o suretle perişan edildi ki, Ali Bey pek az maiyetiyle birlikte bin müşkülat Manisa’ya kaçarak hayatını kurtarabildi. Padişah durumdan haberdar olunca oğlu Murad’ı Trakya ordusuyla birlikte padişahın has adamı Bayezid Paşa refakatinde Mustafa üzerine gönderdi. Bayezid Paşa; Bitinya, Frigya, Lidya ve İyonya’nın bütün silahlı kuvvetlerini topladı. Aynı geçilmesi zor derbentlerden geçti. İhtiyar, çocuk, erkek ve kadın her kime tesadüf edildiyse hepsi gaddarca katledildi. Nihayet dervişler tarafından tahkim edilen dağa kadar ilerlendi. Vukua gelen pek kanlı mücadelede Murad’ın mahiyeti etrafından birçokları şehit oldu. Mamafih bütün dervişler sahte keşiş ile birlikte arz-ı teslimiyet ettiler Ayasluğa (Selçuk) getirildiler. Börküce’ye tatbik olunan en müthiş işkenceler bile onu fikr-i sabitinden çeviremedi. Mustafa bir deve üzerinde çarmıha gerildi. Kolları yekdiğerinden ayrı olarak bir tahta üzerine çivilendikten sonra büyük bir alay ile şehirde gezdirildi. Kendisine sadık kalan mahmeranı Mustafa’nın gözü önünde katledildi. Bunlar “Dede Sultan iriş!” nidalarıyla tevekkül ile ölüme tevdi-i nefs ettiler…
Bayezid, genç Murad ile birlikte Saruhan ve havalisini baştanbaşa dolaşarak rast geldiği âlem-i terk ve inzivada yaşayan bütün Türk dervişlerini işkenceler ile idam etti…”
Dukas’ı destekleyen diğer kaynaklar da olayları benzer biçimde anlatmaktadır.
Ancak Şeyh Bedreddin ve Börklüce Mustafa’ya saldıranlar Dukas kadar dürüst olmayacaktı ve “Onların kadınlarını ortak kullanan ahlâksızlar olduğu”nu söyleyeceklerdi. Abdullah Muradoğlu’nun iddiasının aksine İbn-i Arapşah’tan, İdris-i Bitlisi’ye, Aşıkpaşazade’ye kadar tüm Osmanlı devlet tarihçileri Şeyh Bedreddin’e hakaretler içeren tarihler yazmışlardı. En nesnel olan İbn-i Arapşah bile onun için: “Bilgisi çok derindir. Özellikle fıkıh alanında çok güçlüdür. Ancak Şeriat yolundan ayrılarak sapkın olmuştur” demektedir.
Şeyh Bedreddin’in, Azerbaycan’dayken tanıştığı Şeyh Hamid bin Musa’nın da bu tarz ortak üretim ve tüketim toplulukları kurduğu bilinmektedir. Anlaşılan O buradan esinlenmiş, Börklüce Mustafa da ondan öğrendiklerini uygulamıştı.
Şeyh Bedreddin’in yıllarca Kethüdalığını yapmış olan Börklüce Mustafa’nın onun fikirlerinden etkilememesi mümkün olmadığı gibi Şeyh Bedreddin’in torunlarını ona emanet etmesi ve Karaburun isyanının hemen ardından Rumeli’de Deliorman’da ayaklanması bu bağı daha da netleştirmektedir.
Belirttiğimiz gibi Ortaçağ toplumlarının en belirgin özelliği dinin toplumun tüm kesimlerinde hâkim olmasıydı. Toplum kültürel, siyasi, iktisadi tüm kurumlarıyla dinseldi, dünya dinler çağını yaşamaktaydı. Bu ortamda her türlü düşünce ve siyasal akım da kendisini ister istemez bu dinsellik çerçevesinde ifade ediyordu. Bu nedenle Ortaçağda Batı’da da Doğu’da da ortaya çıkan tüm halk hareketleri kendilerini dinsel sloganlarla, söylemlerle ifade etmişlerdi. Şeyh Bedreddin açısından da bu böyle olmuştur…
Halkçı, eşitlikçi ve özel mülkiyet düşmanı tüm akımlar kendilerini egemenlerinkinden farklı, yeni dinsel akımlar olarak ifade ederken egemenlerin dini otoriteleri de bunları sapkınlıkla suçlardı. Bunlara Hıristiyan dünyasında “heretik”, bizde ise “zındık” denildi. Bu akımların doğuşu ve söylemleri birbirine benzediği gibi kaderleri de benzerdi. Ortaçağ egemenleri tümünü ezmek için seferber oldular. Yakalanan liderler asıldı, yakıldı ya da işkenceyle öldürüldü. Taraftarları da dinsizlikle ve ahlâksızlıkla suçlandı. Bu kadınların ortak kullanımı suçlamasına varana kadar neredeyse tüm olaylarda aynıdır.
Şeyh Bedreddin, Osmanlı hanedanını yıkıp tamamen ortadan kaldırmayı hedefleyecek kadar devrimci bir anlayıştaydı. Börklüce Mustafa’nın ortaklıkçı fikirlerinin ardında da onun yarattığı alt yapı vardı.
Onun fikirleri de aslında derin bir felsefenin mirasçısı olarak ortaya çıkmıştı. İslâm felsefesi denilence aklımıza gelen Şeriatçı sözde fikir adamlarının aksine İslâm toplumu farklı renkleri de içinden çıkarmayı başarmıştı. Sünnîlik çok koyu bir İslâm’ı temsil ederken İbn-i Rüşd gibi bazı Sünnîler materyalist fikirlere yakın bir anlayışı savunmuşlardı.
Şeyh Bedreddin’in fikirsel soy ağacı; İbn-i Arabi’nin vahdet-i vücut felsefesine dayanmaktadır. Bu anlayışa göre evren ve Tanrı birdi. Bu anlayış sonraları İslâm’ın tevhid (birlik) kavramının Tanrı’nın tekliğinin ötesinde, evren ve insanın Tanrı’yla bir olması olarak yorumlanmasına uzayacaktır. Bu fikir Mevlana Celaleddin Rumi’yi de Şeyh Bedreddin’i de etkilemiştir.
Bu anlayış doğa-tanrıcılıktan, materyalizme kadar uzanan bir yelpazenin açılım noktasıydı. Şeyh Bedreddin’den önce yaşayan Ravendi’nin akımı da bu anlamda ilginçtir. Ravendi’ye göre tek gerçek maddedir. Ruh maddeden bağımsız olarak yoktur. Bu anlamda Tanrı ile evren birdir. Cennet, cehennem, kıyamet, kader gibi tüm kavramlar da bu dünyadadır, Şeriatın dayattığı şekliyle anlamı yoktur. Bu akım son derece doğru bir şekilde “Maddiyun” (maddecilik) olarak adlandırılmıştır.
Gelelim Şeyh Bedreddin’in bu konular üzerinde yazdıklarına: Şeyh Bedreddin’in ‘Varidat’ı bu Maddiyun akımının söylemleriyle örtüşür. Varidat’ta Bedreddin evrenle Tanrı’yı özdeşleştirmişti: “Evrende Tanrı’dan başka varlık yoktur”. Bu nedenle evreni de Tanrı gibi öncesiz olarak görür, yoktan yaratma anlayışını yanlış bulur: “Evren soyu, türü, özü bakımından kesin olarak önsüzdür. Önüne, ön yoktur. Onun sonradan ortaya çıkışı özü gereğidir, zaman yönünden değildir” der ve ekler; “Her nesne gerçekten Tanrıdır. Öyleyse onlardan biri ben Tanrı’yım dese doğrudur”.
Dinin birçok soyut kavramını Şeyh Bedreddin maddi anlamda değerlendirir. Kıyamet gününde ölülerin dirilişini çok farklı yorumlar: “Bu gövde ile ayrıntıları dağılıp yok olduktan sonra, yeniden eski biçime dönemez, yeniden birleşip bütünleşemez, var olamaz. Ölüyü diriltmenin anlamı bu değildir” der ve maddeci açıklamasına devam eder; “Ölü gövdelerin dirilmesi de halkın anladığı gibi değildir. Ancak, bir süre gelir insan soyundan kimse kalmaz, sonra gene topraktan anasız atasız insan doğar, evlenme yoluyla soy türer. Bu olabilir işte”. Onun açısından cennet ve cehennem bu dünyadaki iyi ve kötü olaylar, melekler insanın iyi düşünceleri, şeytanlar ise kötü olanlarıdır.
Şeyh Bedreddin’in bu maddeci yaklaşımdan yola çıkarak vardığı nokta da şöyledir: “Birtakım insanlar, birtakım insanlara taparlar. Kimi altın ve gümüş paralara, kimi yenilecek içilecek nesnelere, övünç veren varlıklara tapar da Tanrıya taptığını sanır”.
İşte Şeyh Bedreddin’in maddeciliği de eşitlikçiliği de buradadır. Çağının gereği olan dinsel söylemin ardında yatanlar aslında çok açıktır.
 
III) GÖRÜŞLERİ
 
Ali Yaman ve Nedim Gürsel, ‘Tarih Ütopya isyanı-Şeyh Bedreddin Yaşamı Felsefesi İsyanı’ başlıklı yapıtlarında Simavnalı Şeyh Bedreddin Mahmud Rumî hakkında şunları dile getirirler:
“Simavnalı Şeyh Bedreddin Mahmud Rumî (1359-1420), yalnız Anadolu devrim tarihinin değil, bütün insanlık için sosyal devrim tarihinin en ilgi çekici büyük kahramanıdır. Şeyhin zamanına dek medeniyetler, dıştan gelme barbar akınlarının tarihsel devrimiyle yıkılırlardı. Şeyhin zamanındaki Aksak Timur akını o çeşit dıştan yıkıcı tarihsel devrimlerin en sonuncusuydu. Sosyal devrim imkânsız olduğu için muazzam bir medeniyetin yıkılışı antik destanlarda “tufan”, dinlerde “kıyamet” adını alıyordu. Şeyh Bedreddin, bu şuursuz medeniyet yıkılışları yerine, insanlığın biricik ve sürekli gelişimini sağlayacak şuurlu devrimi; başka deyişle, tarihsel devrim yerine sosyal devrimi geçiren en şuurlu ve en orijinal büyük devrimcidir. ”[11]
Yine Ali Yaman bir başka yapıtında: “Şeyh Bedreddin hareketi, XIV. yüzyılın başlarında Anadolu’da var olan sosyo-ekonomik bunalımın doğal bir sonucu olarak görülebilir. Bu bunalım, Timur ordusunun Anadolu’yu tahrip etmesi sonrası ortaya çıkan iç çekişmelerin ve fetihlerin durmasından da kaynaklanan ekonomik buhrandan doğmaktaydı. Anadolu ve Balkanlar’da bulunan heterodoks kitlelerin sosyal-dinsel yapılarının da etkisi olmakla birlikte, hareket, esas dayanağını, belli sosyo-ekonomik çıkarlara dayanan gruplardan almaktaydı. Hareketin içerisinde gayri Müslim kitleler de yer almaktaydı.
Ekonomik buhranın temelinde yoğun işsizlik, akınların durmasının yol açtığı sıkıntılar ve nüfus baskısı yatmaktaydı. Bu durum, halk hareketlerine müsait bir ortam sağlıyordu. Şeyhin ve propagandacılarının savunduğu görüşler bu toplumsal bunalıma uygun olarak şekillenmişti. Şeyh ve baş propagandacıları, Torlak Hu Kemal ve Börklüce Mustafa, bu kitlelere çok uygun gelen senkretist ve eşitlikçi görüşleri yaymaktaydılar,” der.[12]
Mizancı Murad Bey de Şeyh Bedreddin’in Börklüce Mustafa aracılığıyla yaydığı görüşlerini günümüz Türkçesiyle şöyle özetlemiştir:
“• Tanrı Dünyayı yaratmış ve insanlara bahşetmiştir.
• Servet ve tarım ürünleri herkesin ortak malıdır.
• İnsanlar eşittir. Kiminin servet sahibi olması, kiminin ekmeğe bile muhtaç kalması tanrısal amaca aykırıdır.
• Nikahlı kadınlardan başka dünyada her şey ortak olmalıdır.
• Birinin çevresi ve inançları ötekininkine benzemiyor diye onun üzerinde güç kullanılması, kutsal buyruklara ve amaçlara aykırıdır. Çünkü düşünce ve vicdan doğaya uyumla oluşur.
• Müslüman, Hıristiyan, Musevi ya da Mecusi hepsi Tanrının kuludur, birdir, kardeştir. Aralarında dostluk ve bağlılık olması gerekir. Bu birliktelik ve dostluk nedeniyle doğru olan (hak), ilkel olana (batıl) üstün gelir. Yönetme ise zulüm ve baskıdır (saray, saltanat, savaş, asker hepsi zulümdür. Tekkeler, dervişler, ulema bunlar da zulüm ve baskıdır).
• Yönetenin saldırılarını anlayışla karşılamak, Tanrının amaçlarına uygun olmayan buyruklarına uymak doğru değildir.
• Yöneticiler, halifeler döneminde olduğu gibi yönetilenler tarafından seçilmelidir.
• Herkes eksiksiz özgürlüğün gerektirdiği gibi düşüncelerini ve yaşama biçimini açıklayabilmelidir. Başkalarının yaşama biçimi ve inançlarına saygılı davranılmalıdır.”[13]
 

KİMİ İFADELERİ

“Beni kara toprakta değil, hakikâti anlamış insanların yüreklerinde arayın! Ben de hâlimce Bedreddinem.”

“Yârin yanağından gayri her şeyde, her yerde, hep beraber!”

“Ay ve güneş herkesin lambasıdır, hava herkesin havasıdır, şu herkesin suyudur. Ekmek neden herkesin ekmeği değildir?”

“Tanrı dünyayı yarattı ve insanlara verdi. Demek ki; dünyanın toprağı ve bu toprağın bütün ürünleri insanların ortak malıdır. Ben senin evinde kendi evim gibi oturabilmeliyim, sen benim eşyamı kendi eşyan gibi kullanabilmelisin. Çünkü bütün bunlar hepimiz içindir ve hepimizin malıdır.”

“Hakikât bize insanları varlıklarına, dinlerine, dillerine göre ayırmamızı değil, birleştirmemizi buyurur.”

“Başka halklar üzerinde baskı uygulamak, özünde kendi halkı üzerindeki baskıyı gizlemeye ve unutturmaya yöneliktir.”

“Gerçek iktidar, insanlar üzerinde değil, yürekler üzerinde kurulur.”

“Hayatı ve dünyayı kendi küçük dünyaları ile sınırlı tutanlar bizi anlamazlar.”

“Tarih, gelecek için kavga verip, yitmiş bile olsa, insanlık için vuruşanları hiç unutmaz.”

“İnsanlar birbirlerine yahut haksız mala, meşru olmayan paraya veya rütbe ve mevkilere yiyecek ve içeceklere ibadet ediyorlar da, allah’a ibadet ediyoruz sanında bulunuyorlar. Bütün namazlar ve niyazlar ahlâkın düzeltilmesi için iç yüzün arınlanması için birer vasıtadan ibarettir. Hakiki ibadetin hiç bir vakit kayıt ve şartı yoktur. Hangi tarzda yapılırsa yapılsın, tanrının dileğine uygun olur. İbadetin temeli maksudun hak olmasıdır. Bir cemaatte bu temel bulunmayınca yaptıkları ibadetler de kaybolur. Yalnız kötü toplantılar kalır. Fenalık üzerinde toplananlardan sen hemen uzaklaş.”

“İbadet etmekten amaç; ezeli ve büyük varlığa gönüllerin yönelmesi ve kapılmasıdır. Yoksa dünya umuruna dalmış bir kalp ile bin sene namaz kılmış, oruç tutmuş olsan, bundan dolayı hiç bir sevap ve mükâfat kazanamazsın.”

“Kötü ve çirkin işlerle uğraşan insanlar hak’tan uzaklaşmışlardır. Cehennem işte budur. Cennetle cehennemi başka yerde aramak saçmalıktır.”

“İnsanlar Müslümanlıktan önce somut bir puta taparlardı, çağımızda ise hayali bir puta tapıyorlar. Belki bir gün hak kendisini gösterirde hak olarak ona taparlar.”

“İnsanlar eylemleriyle, düşünce ve fikirleriyle güzeli ve iyiyi bulabildikleri oranda hak’la kavuşmuşlardır.”

“Gerçek tasavvufçu, hiç bir insan gözünün görmediği, kulağının işitmediği, gönlünün sezmediği şeyhleri bilir. Onları halka, kafalarının alabileceği şekilde anlatır. Ama aslını içinde gizler. Eğer halk bunu öğrenirse, kendisini öldürür.”

“Ölmezden önce ölmek, dünyanın zevklerinden ve hayvani hırs ve şehvetlerinden sakınmaktır. Onu yapabilen insan, şüphesiz ki; hakiki varlık ile birleşir. Ve sonsuz hayat ile diri olur. Ancak insanlar dünyanın bin bir türlü çekici ve aldatıcı zevkinden, çeşit çeşit yakıcı hırslarından ayrılmadıkları için buna gönül vermezler.”

 
“Bütün varlıklar, öz bakımından birlik içindedir, her nesne her nesnede vardır.
Görmüyor musun tohumda bütün ağacın var olduğunu, bütün ağacın o tohumdan oluştuğunu, bunun gibi ağacın ayrıntılarından her birinde tohumun bulunduğunu.
Tohumdan ağaç, ağaçtan tohum oluşmaktadır.
Sen meleklerle, şeytanlarla dolusun, egemenlik üstün olanındır.
Gerçekte her şey birdir,”[14]diyen Şeyh Bedreddin’e göre “her şey karşıtıyla var”dı... Sevmek varsa karşılığında nefret vardı... Kötülük varsa karşılığında iyilik vardı... Çirkinlik varsa karşılığında güzellik vardı... İnsanlık güzelliği ve sevgiyi bulduğunda çirkinliğin ve nefretin lüzumsuzluğunu, iyiliği bulduğunda kötülüğün ve çirkinliğini görecektir. Kötülük, çirkinlik ve yokluk insandandır, güzelin iyinin karşıtlarını insanlık yaratmıştır.”[15]
“Şeyh Bedreddin’in toplumculuğu, sürgün olarak gönderildiği İznik’te başlıyor. Kendisi, toplumsal düşüncesini şöyle anlatmaktadır: ‘Tanrı, dünyayı yarattı ve insanlara verdi. Şu hâlde dünyanın toprağı ve bu toprağın bütün ürünleri insanların ortak malıdır. İnsanlar eşit olarak yaratılmışlardır. Birinin mal toplayıp öbürünün aç kalması Tanrı’nın amacına aykırıdır. Ben, senin evinde kendi evim gibi oturabilmeliyim. Sen, benim eşyamı kendi eşyan gibi kullanabilmelisin. Çünkü bütün bunlar hepimiz içindir ve hepimizindir. Tanrı, insanlara akıl verdi. Herkes, Tanrı’yı aklının erdiğince kavrayabilir. Birinin kavrayışı ötekinin kavrayışına benzemeyebilir. Aynı kavrayışta bulunmayanların birbirlerini kınamaları, birbirlerini zorlamaları doğru değildir: Düşünce ve vicdan özgürlüğü, doğal düzenin ürünüdür. Ayrılıklar din adamlarının işleri karıştırmasından doğmuştur. Bunlar ortadan kaldırılırsa bütün dinler bir olur. Hıristiyanların Tanrı’yı kavradıklarını yadsımak dinsizliktir. Onlar da aynı Tanrı’ya tapmaktadırlar. Müslüman, Hıristiyan, Musevi, Mecusi hep aynı Tanrı’nın kuludur. Hepsi kardeştirler. Aralarında sevgi ve saygı olmalıdır. Onların bu sevgi ve saygıları gerçeği yanlışa üstün kılacak, amaç, gürültüsüzce kendiliğinden elde edilecektir. Birbirlerini sevenler ve sayanlar her zaman birleşebilirler. Hükümet, seçimle kurulmalıdır. Ulus, tam bir özgürlük içinde oyunu kullanabilmelidir. Kıyan ve zorba (zalim ve mütegallip) bir hükümetin buyruklarına uymamak gerekir (caizdir). Saray, saltanat, yeniçeri, tekkeler, dervişler hep zorbalığın ürünüdür. Bu zorbalığa boyun eğilmemelidir’...”[16]
Ona göre: “Biz demekteyiz ki, yoksul olmasın... Olmasın ki, bir iyi yürekli egemen çıkıp onun haftada bir doyumunu sağlamasın... Yaptığınızı iyilik mi saymaktasınız siz?... Bir sahibin, haftada altı gün kamçıladığı hayvanına, bir gün şeker vermesi, iyiliğinden midir? Bizim bildiğimiz asıl iyilik, atın kamçılanmaması, üstüne gerektiğinden fazla yük sarılmamasıdır...”[17]
“İnsanlara emeğin değerini anlatmalıyız. Başarabilirsek bunu, bilinçlendiririz onları. O zaman başkası adına egemenlik kavgası vereceklerine, kendi adlarına bulaşırlar kavgaya... ”[18]
“Emek girdi mi bir işin içine, ürer o iş, yeniden yaratılmışçasına büyür gelişir... ”[19]
“Bizce düzenlerin en güzeli budur. Kişinin topluma katkıda bulunduğunca pay sahibi olması. Ve yeryüzünde hiçbir sömürücünün kalmaması…”[20]
“Düşüncesiz bir davranışımızdan ötürü, bir kişinin burnu kanayanda, bizim yüreğimiz yarılır. Biz, kendi egemenliğimiz için uğraşmıyoruz... İnsanların, toplumların egemenliği için uğraşıyoruz…”[21]
“Dedik ki, düşünceyi ancak daha güzel bir başka düşünce engelleyebilir. Oysa Osmanoğlu’nun ve dahi yöresindekilerin düşüncesi köhne ve salt soygun üzerine... Öyleyse, düşüncemiz bizsiz de etkisini gösterir…”[22]
“Bildiğim odur ki, yeryüzünde tutuklanamayan tek şey düşüncedir. (...) Öyle olanda, Osmanoğlu kim olmaktadır ki, engellesin düşünceyi?”[23]
“Bilginin derinliklerine daldıkça görüyorum ki sonu yoktur. Her ulaşılandan sonra bir ulaşılmaz var.” “Bilgi yeryüzünün en güç elde edilen değeridir…”[24]
“Tartışmalar, eleştiriler ve karşıt düşüncelerle olgunlaşıp kaynaşan bir bilgi, gerçeğe yaklaşmış demektir…”[25]
 “Hıyanet üzerine ortaklık olmaz... Olanda, tez dağılır, çabuk biter... Biz bunu bildiğimizden, bulaşmak istemedik haksızlığa...”[26]
“İki Kadıdan birisi cehennemliktir…”[27]
“Biz kimseden bağışlanma dilemiyoruz... Dilediğimiz tek şey insanların iyiliğidir... Bundan öte, bizim başımızı da sizinki kadar sevgili mi sanmaktasınız?”[28]
“Beni kara toprakta değil, hakikâti anlamış olan insanların yüreklerinde arayın…”[29]
Özetle ‘Varidat’ta, “Gıllıgışlı (kin ve hile dolu) bir gönülle bin yıl namaz kılsan hiçbir sevap kazanamazsın!” diyen Şeyh Bedreddin; “İslâm’ı, Hıristiyan’ı, Musevi’yi, Mecusi’yi (ateşe tapanı)” bir ve kardeş sayan düşünce ve eylemiyle bir mücadele sancağı oldu![30]
Hıristiyanlık içinde kendini dışlanmış hisseden Bulgar Bogomiller, Anadolu’da baskı gören Yahudiler, Rumlar, Kalenderi, Bektaşi, Hurufi, Alevî grupları Şeyh Bedrettin çatısı altında, ‘Varidat’ yolunda zalimlere karşı birleşip, ayaklandılar.
Burada bir parantez açalım: Halil İnalcık, Şeyh Bedreddin’in basit bir derviş olmadığını, İslâm hukuku ve dini ilimler üzerine önemli eserler veren büyük bilginler arasında bulunduğunu, daha sonra Sûfîliğe geçip, bir Sûfî şeyh olarak İbn-i Arabi’yi örnek aldığını ve onun ‘Fususu’l-Hikem başlıklı yapıtına bir şerh yazdığını söylemiştir.
Hutbelerinden derlenmiş ve kendi tasavvuf anlayışını yansıtan ‘Varidat’ta vahdet-i vücut felsefesi işlenmiştir. ‘Varidat/ İlhamlar”, “Tanrı’nın gönlüne ilettiği bilgiler” anlamına gelir.
“İnsan her şeyden kâmildir” diyen Şeyh Bedreddin’in,[31] “Maddi dünyanın gerçekliğinden yola çıkan ve mutlak varlık, varlık birliği, tasavvuf, kelam, fıkıh konularında verilmiş vaazlardan” derlenen yazılar topluluğundan oluşan ‘Varidat’, Onun en önemli tasavvufi eseri kabul edilmiş, yarattığı toplumsal etki nedeniyle de siyasi bir oluşumun manifestosu ve muhalif geleneğin önemli bir öğesi olarak tanımlanmıştır.
Ütopik sosyalizme yakın görüşler savunan Şeyh Bedreddin, ‘Varidat’ta komünal bir düşünüşü kuramsallaştırmış, daha sonra bu kuramın hayata geçirilmesine çalışmıştır.
 
IV) ÖZELLİĞİ, ÖNCÜLLERİ, KÖKLERİ
 
“Tarihsel maddecilik açısından ele alındığında, Şeyh Bedreddin ayaklanmasının dinsel-ideolojik niteliği sınıf savaşımının özgül biçimlerinden biri olarak yorumlanmalıdır. Belli bir tarihsel dönemdeki ekonomik ve toplumsal koşulların doğal sonucudur bu...
Gerek batı feodalitesinde gerek Osmanlı toplumunda olsun, kapitalizm öncesi toplumsal kuruluşlarda ekonominin alışılmış anlamda belirleyiciliği söz konusu değildir. İşgücünün metaya dönüşmediği, değişim değerinin değil kullanım değerinin egemen olduğu bu gibi toplumsal kuruluşlarda artık-değer “ekonomi dışı zor”la alınır. Bu nedenle, üretim ilişkilerini meta değişiminin oluşturduğu kapitalist düzende rastlanmayan bir özellik, artık-ürüne el koyma biçimine politik ve ideolojik düzeylerin doğrudan müdahalesini zorunlu kılan bir durum çıkar ortaya. Çünkü kapitalizm öncesi üretim tarzlarında bugünkü anlamda bir “ekonomi” yoktur. Artık, “ekonomi dışı zor”la alındığına göre, üretimle ekonomiyi eşanlamlı saymamak gerekir. Böylece “alt yapı”nın belirleyiciliğinden çok -son kertede bile olsa- “üst yapı”nın egemenliğinden söz etmek daha doğru bir yaklaşım sayılabilir. Bu yaklaşım din savaşlarını, dolayısıyla da Şeyh Bedreddin hareketini biraz değişik açıdan değerlendirmemizi gerektiriyor ister istemez; ekonomik temelde kullanım değerinin egemenliği, üretim tarzı içinde üst yapının egemenliğine yol açar. Din ile devlet, artığa “ekonomi dışı zor”la el koymada başlıca ideolojik ve politik müdahale unsurunu oluştururlar çünkü. Bu nedenle feodaliteyi Hıristiyanlıktan, Osmanlı toplumunu Ortodoks İslâmlıktan (Sünnîlikten) ayrı düşünemeyiz. Kapitalizmin egemenliğine dek tarih boyunca süregelen, Katolik kiliseye karşı Protestanlığın Sünnîliğe, karşı Bâtınîliğin mücadelesi, sınıf savaşımının özgül bir ifadesi olmakla birlikte; üretim ilişkileri düzeyinde değil, ideolojik alanda gerçekleşmiştir.”[32]
Bu bağlamda Şeyh Bedreddin isyânı “ulu’l-emr’e” itirazdır.
Söz konusu özelliğiyle “Şeyh Bedreddin’in hareketi doğrudan Osmanlı tahtını hedef alan, kuruluş devrinin önemli bir isyanıydı.”[33]
Yani “XV. yüzyılda eşitlikçi bir düzen arayan bir hareketin kuramcısı ve eylemcisi” Şeyh Bedreddin, “Tarihsel belgelerden kurulu düzene karşı eşitlikçi bir dünya arayışına sahip kuramcı ve eylem adamı olduğu gözlemlenmektedir.”[34]
Özetle Radi Fiş, “Şeyh Bedreddin’in dönemin en büyük düşünürlerinden biri olarak çağını aşan güçlü bir toplumsal adalet ve özgürlük özlemini dile getirdiğini ve amacını gerçekleştirmek üzere ezilmiş Türk, Rum, Yahudi emekçilerini bir araya getirdiği”ne işaret ederken;[35] O dünyanın tüm ayrıntılarını fark ederek ve fark ettirerek yaşayıp; “Fikirlerinin peşinden koşan bir “eylem adamıdır.”[36]
Tam da bunun için Şeyh Bedreddin, ortaçağın karanlığında, feodal toplumun bağrında, Anadolu’da göğü fethetmeye kalkanların ilklerinden; toplumsal gelişim tarihimizin ve ilerici kültürümüzün temel taşlarından biridir…
Onun savunduğu ve yaşama geçirdiği eşitlikçi toplumsal düzen; Batı’da İngiliz düşünürü Thomas More (1478-1535) tarafından yüz yıl kadar sonra bir ütopya olarak dile getirilecektir.
Şeyh Bedreddin’in savunduğu ve yaşama geçirdiği toplumsal ve siyasal görüşlerin nereden ve nasıl geldiğini anlamak için onun felsefi görüşlerini incelemek gerekir.
Onun felsefi görüşleri, Yunan felsefesinin İskenderiye, Hatay-Urfa-Harran felsefi okulları; Ortadoğu ve Anadolu halkları tarafından sürdürülüp getirilen felsefi düşünce zincirinin XIV. ve XV. yüzyıldaki önemli bir halkası; antik felsefe, İran, Orta Asya, Ortadoğu ve Anadolu kültürlerinin bir sentezidir.
Şeyh Bedreddin’in felsefi görüşlerinin odak noktası varlığı birliği ile mutlak varlık anlayışıdır. O’na göre, “Mutlak Varlık (Tanrı) öz bakımından her şeyden arınmıştır, bağımsızdır. Ama görünmeye, görünüre çıkmaya özel bir eğilimi vardır. Bu görünme Mutlak Varlık’ın meydana çıkma, görünme, belli olmasını şart koşar. Görünmemesi mümkün değildir. Bu nedenle Mutlak Varlıkla, onun görünümü olan Âlem, Mutlak Varlık’la beraber mevcuttur. Âlem, Mutlak Varlık’ın yani Allah’ın suretidir, görünümüdür. Âlemdeki her şey Allah’ın, Mutlak Varlık’ın niteliği ve görünümüdür. Allah her şeydir; her şey de ondadır. İnsanın organları nasıl ki insandan başka bir şey değilse; tek tek organlar, insan bütününün özelliklerinin bir kısmını taşıyor ve meydana getiriyorsa; bunun gibi bütün varlıklar da Tanrı’dır. Her şey Allah’tır.” Bu bakımdan her hangi bir şey, bir varlık, bir insan “Ben Allah’ım!” diyebilir. Bu gerçek bakımından doğrudur. Mutlak Varlık’a, Allah’a oranla her şey Allah’ın nitelikleriyle bezendiğinden her şey eşittir. İnsanlar eşittir.
Böylece Şeyh Bedreddin, varlığın birliği düşüncesinden, “İnsanlar eşittir!”sonucuna ulaşır. Bu düşünce O’nun siyasal mücadelesinin felsefi dayanağıdır.[37]
Evet, Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal olmadan anlamanın mümkün olmadığı Şeyh Bedreddin’in düşünceleri tarihsel, toplumsal ve iktisadi süreçlerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır…
Örneğin varlığın mutlaklığı ve bütünlüğü çerçevesinde düşünülürse “Taptıklarınız ayaklarımın altındadır” diyen Muhittin İbn-i Arabi (1165-1240), İranlı filozof Suhreverdi (1153-1191), Seyyid Nesimi (1370-1417) ve Hallac-ı Mansur’da (857-922) ön plana çıkan “Enel hak” (Ben allah’ım) düşüncesinin Şeyh Bedreddin’le devam etti. Dinlere ve onların önerdiği ibadet tarzlarına ve peygamberlere kuşkuyla bakan, Tanrı’nın varlığa içkin olduğunu savunanları ikiye ayırmak olasıdır: Resmi otoriteyi yanlarına alanlar ile ona karşı olanlar. Şüphesiz ki O, devleti ve resmi otoriteyi karşısına alan bir devrimci olması itibariyle örneğin Muhittin İbn-i Arabi, Yunus Emre ve Mevlana gibi isimlerden ayrılıyordu. Bu yüzden onun düşüncesini “eylem felsefesi” olarak adlandırmak isabetli olur. Bu anlayışın felsefe tarihinde değişik biçimlerle sürdüğünü görüyoruz…
Eski, komünal toplumlara özgü eşitlikçi anlayışların Şeyh Bedreddin ile devam ettiği anlaşılıyor. Bu düşüncenin komünal toplumlardan bir miras olarak kaldığını düşünebiliriz. Eşitlikçilik düşüncesine, ya büyük bir dehayla olup bitenler gözlemlenir ve sonuca ulaşılır. Ya da eşitlikçi toplumların varlığına dair bilgiler, yazılı ve sözlü kaynaklar aracılığıyla öğrenilir ve örnek alınır. Onun aldığı eğitimin, yazılı ve sözlü kaynakları bilecek türden olduğu anlaşılıyor. Grekçe, Arapça ve Türkçe biliyor en azından. Onu etkileyen eşitlikçiliğin kaynakları arasında sözlü kaynaklar da merkezi bir yer tutuyor. Ayrıca Platon’un kitaplarındaki görüşler, Stoa felsefesinden alınanlar, İncil gibi kutsal kitaplarda sözü edilen anlayışlar eşitlik konusunda ufuk açmış olmalıdır.
Elbette tüm bunların kaynağı da komünal toplumlardaki uygulamalardan miras kalmıştır. Mesela bütün Ortaçağ boyunca eski halk kaynaklarının, bilhassa da Yunan ve Latinlerin entelektüel kaynaklarının kısmen de olsa unutulduğu hâlde, halkların hiç bir zaman unutmadığı ve talep etmekten vazgeçmediği düşünce eşitlik, özgürlük ve kardeşlik düşüncesi olmuştur. Dolayısıyla Şeyh Bedreddin’in düşünceleri, bir anda ortaya çıkmış düşünceler olarak ele alınamaz. Bir düşünce zincirinin ileri halkalarından birisidir.[38]
Şeyh Bedreddin hareketini anlayabilmek için, dönemin siyasal, toplumsal ve ekonomik şartlarını göz önüne almanın kaçınılmaz olduğunda kimsenin şüphesi yoktur…
Şeyh Bedreddin isyanının tipik bir mehdici (mesiyanik) hareket mahiyetini taşıdığı rahatlıkla söylenebilir.
Eşitlikçi, iştirakçi yani paylaşımcı, “hakça” bir düzen, başka bir deyişle bir “dünya cenneti” vaat eden bir ideoloji kullanan bütün halk hareketlerinin genellikle mehdici (mesiyanik) karakterli olduğunu dünyadaki başka örneklerinden çok iyi biliyoruz.
Orta ve Yeni Çağlarda Doğu’da ve Batı’da hemen her zaman ve mekânda gözlendiği gibi, bu tür hareketlerin Türkiye tarihinde, gerek Şeyh Bedreddin’den önce, gerekse sonraki dönemlerde de örnekleri fazlasıyla görülmektedir. Sasani döneminden başlayarak Emevi ve Abbasi devirlerine gelinceye kadar İran’da ortaya çıkan isyanların önemli bir kısmı, XIII. yüzyılda Anadolu’daki Babaî İsyanı, XVI. yüzyıldaki Şahkulu ve Şah Kalender isyanları vs. bu çeşit hareketlerdir.
Temel karakteristikleri, eşitlikçi ve paylaşımcı bir ideoloji kullanmak olan bu hareketlerin liderleri, Hıristiyan dünyada daima bir mesi (Mesih) veya İslâm dünyasında mehdi hüviyetiyle ortaya çıkmışlardır.[39]
“Şeyh Bedreddin hadisesinde önemli olan bu harici tesirler; yani Şamanlık, Buddha ve Mani dinlerinin kalıntılarını töre hâlinde yaşatan Türklerin psikolojisine çok uygun olması[40] önemlidir. Bunlara ilave olarak, Mazdekizm ve Babekizmi ekleyen Fındıkoğlu, Bedreddin hareketini hazırlayan zemine işaret eder.[41]
Mustafa Akdağ, “Şeyh Bedreddin hareketinin tamamen bir halk hareketi” olduğunu söyler.[42] Şeyhin hareketi, Fındıkoğluna göre, teorik olarak 1391’de hazırlanmış, 1416 da aksiyon hâlini almıştır. Hazırlığı Mısır’da Ahlati ile başlamış, İslâm öncesi din ve mezheplerin tesiri, ekonomik ve sosyal çalkantılar, nihayet Batı Anadolu’nun ve Rumeli’nin bazı yörelerindeki isyanlar ve bunların önderleri isyana zemin hazırlamıştır.[43]
Şeyhin hareketine olan Maniheizmin ile Bogolizm’in tesirini[44] de “es” geçemeyiz.
Evet Şeyh Bedreddin hareketinin köklerini “Yarenin (yarin) yanağı dahil her şey ortak!” deyip, “servet” denen mal birikimini sonlandırmak isteyen Mazdek’e (VI. yüzyıl) ya da Spartaküs’e veya Zelotlar’a kadar uzatabilirsiniz…
Tarihin ilk eşitlikçi düşünürlerinden Mazdek, servetin ortak bölüşülmesinden yanaydı. Diğer bir deyişle zengin ile fakir arasındaki uçuruma son vermeyi hedefliyordu. Dünya tarihinde ilk kez böylesi komüncü bir düşünceyi dile getiren Mazdek, Zerdüştlüğü yayan din insanlarından da biriydi.
İran ve Med İmparatorluğu toprakları üzerinde ilk kez sosyal adaleti ve eşit gelir dağılımını savunan Mazdek, Hürrem ve Babek gibi şahsiyetler toplumsal direnişin fitillerini ateşleyen dünya devrimcilerinin arasında yer aldılar. Bu her üç kişi İran-Sasani hükümdarlığının halka yaptığı zulme, halkın isyan edişinin öncülüğünü de yapmışlardı; tıpkı Selçuklu döneminde Babaîler (Baba İshak) ayaklanması, Şah Kulu isyanı veya Alevîlik ile heterodoks İslâm anlayışlarının Selçuklu ve Osmanlılar’a karşı köylü kitleleri şahsındaki toplumsal muhalefeti gibi…
Yani Şeyh Bedreddin ile Katharlar’dan Anabaptistler’e ve Kızılbaşlar’a uzanan bir isyan çizgisi arasındaki paralellikten söz etmek abart değildir…
Alman teolog Thomas Müntzer şunu söylüyor: “Ben bu dünyada Şeytan’ı tahtından indireceğim ve Tanrının krallığını bu dünyada kuracağım. Ama bunun için kiliseye de, papaza da ihtiyacım yok. Bunu sıradan Alman insanlarla yapacağım. Bu dünyanın geçimsizliklerini öbür dünyaya havale edenlerin de başını keseceğim. ” Sloganı bu.
Katharlar’da da aynı felsefe geçerli. “Bu dünyanın başında bir Şeytan var. Şeytanı temsil eden de Katolik kilisesi,” diyorlar. “Katolik kilisesi bir kerhanedir” diyecek kadar da ileri gitmişlerdir. Onlar da Hıristiyan ama Katolik kilisesine baş kaldırıyorlar.
Anabaptistler’in simge ismi Thomas Müntzer. Önce Martin Luther hareketiyle birlikte başlıyor ve o hareketin bir parçası oluyor. Ama daha sonra Luther reformunun yeterli olmadığını düşünmeye başlıyor. Katharlar’dan sonra gelişiyor Anabaptistler. Anadolu’da da Bedreddin hareketi meydana geliyor. Arada 100 yıl var. Ama 100 yıl geriye gittiğimizde Thomas Müntzer’in savunduğu görüşleri daha felsefi olarak Şeyh Bedreddin hareketinde buluyoruz.
Thomas Müntzer, Martin Luther’in reformundan ayrılınca Luther hareketi de bunlara tavır alıyor. Hatta Thomas Müntzer’in savunduğu ütopyanın kurucuları da ona öfkeleniyor. Çünkü onlar yukarıdan aşağıya düzeleceğini varsayıyorlar. “Aşağıdan yukarıya doğru olmaz” diyorlar ve bunları savunanları da kâfirlikle suçluyorlar. Gökyüzü erkek, toprak ise dişidir. Yeryüzüne taraf olmadan gökyüzüne savaş açamazsın. Yine bedenine taraf olmadan da Tanrıyla savaşamazsın. Özetle Almanya’daki burjuvazi kendisini güvenceye alıp, mücadelesinin zafere ulaşacağını anlar anlamaz bunları doğramaya başlamıştır ve 1525 yılında da Thomas Müntzer’i idam etmiştir.
Thomas Müntzer öldükten sonra arkadaşları ülkülerini bir yerde gerçekleştirmeye çalıştılar. Buna da “Yeni Kudüs” dediler. “İsa Yeni Kudüs’ten göğe yükselince Kudüs kenti de göğe yükselecek. Bir gün kendi kentimizi kurduğumuz zaman o kent de gökyüzünden yeryüzüne inecek.”
Önce yerleşecek yer arıyorlar. İlk olarak Strasbourg’u düşünüyorlar ama oradaki önder tutuklanıyor. Dolayısıyla oradan vazgeçiliyor. Ardından kurdukları Müntzer kentine yerleşiyorlar. Tabii Alman toprağındaki diğer Anabaptistler de hemen buraya akın ediyor. Burjuva temsilcilerinin kimini kovuyorlar kentten. Özel mülkiyeti kaldırıyorlar. Kapıdan kilitleri söküyorlar.
Yaklaşık beş yıl sonra kent kuşatılıyor. Aşağı yukarı bir seneden fazla direniyor ama daha sonra düşüyor. Ardından kentteki herkesi kılıçtan geçirerek öldürüyorlar. Önderleri demir kafeslere konarak Almanca konuşulan bütün topraklarda gezdiriliyor. En sonunda da o demir kafesler çan kulesine astırılıyor ve onlar 500 yıl orada kalıyorlar.
Katharlar’a gelince: Orta Pirene’lerde Manzegur denilen bir dağ ve onun da tepesinde Manzegur Şatosu var. Katharlar en son orada toplanıyor. Sonuçta kuşatılıyorlar ve Fransa toprağında yakılarak öldürülüyorlar. “Vazgeçtim diyenleri bağışlayacaklarını” söylüyorlar. Hiç birisi “vazgeçtim” demiyor. Teslim olurken de el ele tutuşuyorlar ve ateşte yanıyorlar.
 
V) ÖNEMİ NEDİR VE NEYE BENZETİLİR?
 
Farklı halklardan yoksulların eşitlikçi birleşik hareketi olan Şeyh Bedreddin hareketinden -çağdaşı olarak- bahseden üç ana kaynak bulunmaktadır. Bunlar, Şeyh Bedreddin’in torunu Hafız Halil B. İsmail’in yazmış olduğu ‘Menakıb-ı Şeyh Bedreddin’,[45] İbn-i Arapşah’ın[46] (ki bizzat Şeyh Bedreddin’le görüşmüştür) ve Bizans tarihçisi Dukas’ın[47] yazdıkları ve bir de “yorum”lar…
Bu böyleyken resmi ideolojinin kalemşörleri, “Şeyh Bedreddin isyanı iddia edildiği gibi paylaşımcı ve eşitlikçi bir halk/köylü hareketi olmayıp, imtiyazları ellerinden giden Müslüman toprak sahibi sipahîlerin, sınır gazilerinin, topraklarına el konulan Hıristiyan feodallerin, heterodoks kesimlerin ve kendisine mürîd olan diğer kesimlerin çıkarlarına hizmet eden bir ayaklanma hareketidir,”[48] dese de; gerçek bu iddiaların tam tersidir.
Tıpkı -yinelemek pahasına bir kez daha- Halil İnalcık’ın işaret ettiği üzere: “İzmir, Saruhan ve Dobruca yörelerinde, Şeyh Bedreddin’in işareti üzerine ayaklananların çoğu, kendilerinden önceki Babaîler gibi Türkmen yörüklerdi. Yandaşları, kadınlar dışında her şeyin ortak mülk olduğunu söylerdi. Hıristiyanlarla Müslümanlar arasındaki ayrılıkları tanımazdı; ona göre Hıristiyanlara kâfir diyen Müslümanın kendisi kâfirdi. Börklüce Mustafa mürîdlerinin, Hıristiyanlara meleklermiş gibi davrandıkları söylenmekte idi. Börklüce Mustafa, Sakız papazlarını kendisine katılmaya davet etmiştir. Hıristiyan yandaşlarında ayaklanmaya katıldığı biliniyor. Ancak, sayılan altı bin tahmin edilen asilerin çoğu Türkmen göçebelerdir…
Şeyh Bedreddin’in ayaklanması Sûfî mistisizmi ve halk hareketleri arasındaki ilişkiyi açık bir biçimde gösterir. XIII. yüzyıldan beri Anadolu, Sûfî öğretilerle dinî tarikatların yuvası hâline gelmişti. Sûfîlik; kentlerin aydın çevrelerinde teosofi, yani mistik ilâhiyat biçimlerine bürünüyor, halk arasında ise, inançları Şiîlik ve başka Bâtınî öğretilerin bir bileşimi hâlinde tarikadar için bir temel ve dinî-toplumsal bir halk hareketi için de bir kaynak oluşturuyordu.”[49]
Devamla; Şeyh Bedreddin hareketi için Murat Belge, “Köylü ayaklanmalarının devamı”[50] notunu düşüp; buna kanıt olarak da ayaklanma da özellikle hem Hıristiyanların hem de Müslüman sipahiler ile birlikte değişik kesimlerin iştirak ettiğine işaret ederken; “Şeyh Bedrettin ayaklanması; Osmanlı’nın düzenine karşı komünar temelde eşitlikçi bir isyandır.”[51]
Burada bir parantez açıp, “Şeyh Bedreddin” figürünün “Neye benzetilip”, “Ne olduğu”na değinmek gerekir. Çünkü Onun hakkında yazılanlar, söylenilenler ve farklı değerlendirmeler müthiş derecede çeşitli ve hatta taban tabana zıttır.
Şeyh Bedreddin kimine göre “ilmî derinliği derya gibi sonsuz bir âlim”[52] iken, kimine göre “sultanına karşı ayaklanmış bir asidir.”[53]
Yine kimileri için “seçkin bir kadı ve âlim, büyük bir mutasavvıf,”[54] ve “ünlü bir filozoftur.”[55]
Kimi bakış açılarına göre, “müctehid, materyalist feylesof, koyu Sûfî ve ihtilalci”[56] iken, kimilerine göre de, “Diyâr-ı Rum’un pertevi” ve “Türklerin Hallac-ı Mansur’u”dur.[57]
Kimilerine göre “gerici”,[58] kimilerine göre “ilerici”,[59] kimine göre “komünist”[60] ve “Stalin’in şeyhi” ve “kızıl Bâtınî peygamberi”[61] veya “Alman köylü isyancısı ilahiyatçı, çağdaş Thomas Münzer”dir.[62]
Biri onu Gottfried Leibniz ve Baruch Spinoza’ya benzetirken[63] diğeri Tommaso Campanella ile[64] bir başkası da Auguste Comte[65] ile aynı kategoride görmektedir.
Kimileri açısından “Kavuklu İhtilalci”[66] görülen Şeyh Bedreddin, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu’na göre ise, Eflatundan sonra ikinci büyük sosyalisttir. O’nun düşünce yönü sonraki asırlarda da devam etmiştir. Bir taraftan Mani’lerden beri devam eden dini, mistik renkteki sosyal mücadeleye bağlanırken; öbür taraftan modern manadaki sosyalizmin bizdeki öncüsü olarak gözükmektedir.[67]
A. Cerrahoğlu ise, Şeyh Bedreddin’i bir liberal olarak görür.[68]
Meşrutiyet’te Osmanlı Demokrat Fırkası Umum Katibi, Maarif Başmüfettişliği ve kaymakamlık yapan Bezmi Nusret Kaygusuz’a göre, Bedreddin bir kolektivist’dir. Ona göre, “Bedrettin’de Türkiye’ye özgü temiz ahlâk, çağdaş hümanizmin kurtarıcı doktrinleri, insanlığın kurtuluş ve özgürlük kaideleri vardır. O bir sosyal demokrat”tır.[69]
Stefanos Yerasimos’a göre “gerici”dir. Mustafa Akdağ’a göre Şeyh Bedrettin hareketi Bâtınî nitelikte değildir. Halil İnalcık ise, aynı verilere dayanarak hareketin Bâtınî olduğunu söyler.[70]
Ayhan Aydın, “Bir filozof, devlet erkinden gelmesine rağmen bir eylem adamı, yüreklerde bıraktığı kıvılcımlar sadece düşünceleri harekete geçirmeyip, kitleleri de coşturmuş bir isim Şeyh Bedreddin ismi”;[71] Joseph Von Hammer, “Bedreddin isyanı İran’daki Zerdüşt ruhbanının Kabbad komutasındaki ihtilalin kötü bir örneğidir,”[72] derken; Hikmet Kıvılcımlı için de, “Türkiye devrim tarihinin, gerekse bütün insanlığın sosyal devrim tarihinin en ilgi çekici, en büyük kahramanlarından biridir… Şeyh Bedreddin ve mürîdleri; halkın arasına karışıyor, toprakların onu işleyen, ona alın terini karıştıranların olduğunu, insanların kardeşliğini öğütlüyorlardı. Şeyh Bedreddin bir ortaçağ köylü sosyalizmini ortaya koymuştu. bu konudaki görüşleriyle, kendinden iki asır sonra gelecek olan ütopik (hayalî) sosyalizmin kurucusu Thomes Moore’dan daha ileri görüşlü ve gerçekçiydi.”
Çelişkili değerlendirmeler ve anakronik benzetmeler böyle devam eder gider. Hatırlatalım: Bunca farklı yorum, aynı belgelere dayanarak yapılır!
Bu farklılıkların nedeni tarihsel olguların sınıfsal okumasıdır.
Evet herkesin, meşrebince tariflediği birçok Şeyh Bedreddin var... Kaynaklarda, düşünceden eyleme bilimden isyana uzanan çizgide, ayrıca onlarcası dillerde, yüzlercesi de gönüllerde… Bir tarafta devleti yıkmayı amaçlayan bir asi, diğer tarafta sadece yanlış anlaşılmış masum bir Şeyh...[73]
Farklı yaklaşımların tümü aynı güvenilirlikte tanımlıyor kendini; “olanlar” kadar “olmayanlar”la da; daha da önemlisi birçok Şeyh Bedreddin bu “olmayanlar”la da var! Yani bütün bunlarda elbette söyledikleri ile söylemediğine ve yaptıkları ile yapmadığına imkân veren Şeyh Bedreddin’in de büyük payı var. Yani “olan” Bedreddin’in “olmayan”a da önemli katkısı var.
Bunun nedeni de geleneğin aktarımıdır. Konuya ilişkin olarak Sibel Özbudun şunları der: “Gelenek, birbirleriyle ilişki/etkileşim içindeki toplumlarda, farklılaşmış konumlardaki, üreten, bölüşen, tüketen, geleceğe ilişkin tasarımları, arzuları, düşleri olan insanların sürekli yeniden ürettiği, taşıdığı ve kendilerinden sonraki kuşaklara aktardığı uygulama, kurum ve zihniyetlerdir. Her kuşak, alıcısı olduğu ‘geleneği’ mevcut ‘durum’una göre yeniden biçimlendirerek, örüntülendirerek kabullenir ve yaşar. Yani gelenek süregen bir değişim ve dönüşüm sürecidir. Geçmişten devraldıkları uygulama, kurum ve zihniyetleri yeniden biçimlendirme ve ilişkilendirme/örüntülendirme faaliyetini ise [toplum içindeki farklı(laşmış) konumlarından hareket eden] insanlar gerçekleştirir. Bu, geleneğin farklı sınıflarca farklı yorumlandığı ve kendi (sınıfsal) amaçları doğrultusunda işlerliğe sokulduğu anlamına gelmektedir.”[74]
 
VI) İSYANIN ZEMİNİ, AKTÖRLERİ, AMAÇLARI
 
İsyanın zemini, aktörleri, amaçları konusunda öncelikle dönemin kısa “vaziyet-i umumiye”sine değinmek “olmazsa olmaz”dır.
Ankara Savaşı’nın ardından despotik Osmanlı Devleti’nin içine düştüğü hâlin yol açtığı hareketlenme yanında Anadolu’da toplumsal bunalım ortamı ve otorite boşluğuyla yakın bağıntıları olan isyan; nihai kertede, yoksul köylüyü sömürerek ayakta duran ve yalnızca tüketici olan bir devlet ve toplum sistemine itirazdır…
Şeyh Bedrettin bu zeminde hedeflediği toplum düzenini dinle açıklamış ve görüşlerini inanç olarak yaymıştır. Ve Bedrettin insanların yeryüzü nimetlerinden eşit olarak yararlanmasının dine ve Tanrı yasasına aykırı olmadığını ve aykırılığın bu din yasalarının yanlış yorumlanmasında olduğunu savunmuştur…
Şeyh Bedrettin ve yoldaşlarına göre yoksul köylülerin sömürüsüne dayalı ekonomi değişmeliydi. Yaşam için gerekli bütün mallar ortak kullanılmalıydı…
Kurduğu sınıfsız ve sınırsız kardeş sofrasında din, mezhep, cinsiyet, soy ayrımı olmaksızın herkesi tek parça ak libaslar içinde eşitlemiştir…
Şeyh Bedrettin adına, Karaburun yöresinde örgütlenmeye başlayan ve isyana kalkışan Börklüce Mustafa (Dede Sultan) hakkında Bizans tarihçisi Dukas şunları söylüyor: “Kadınlar dışında yiyecekler, giyecekler, evcil hayvanlar, işlenir topraklar gibi varlıkların tümünün kamunun ortak malı olmasını öneriyordu”…
Onun düşüncesinde ve hedeflediği toplumda, çağa göre kadın önemli bir yer tutmakta ve erkekle eşit görülmektedir. Şeyh Bedrettin düşüncesinin bir dönem egemen olduğu Karaburun’da kadınlar da erkeklerle birlikte savaşmıştır. Günlük yaşamı kadın- erkek birlikte sürdürmüş, düğünde, dernekte, tarlada, harmanda, çayırda, bağda ve iş yerlerinde kadınlar erkeklerle birlikte bulunmuş, birbirlerine yardımcı olmuşlardır…
Aktörlere gelince: İsyanın baş aktörü Şeyh Bedreddin, Ahmet Yaşar Ocak’a göre, “Büyük bir âlim olsa da sonuçta devlete karşı bir isyancıdır… Mazlum halkların ezilmesine karşı çıkarak onları paylaşımcı, eşitlikçi bir düzen içinde yaşatmayı amaçlayan büyük bir devrimcidir.”[75]
Yazar Michel Balivet ise, Şeyh Bedreddin için şu tespitleri yapar: “En ateşli mürîdlerinden şu ya da bu şahsın Hıristiyanlara karşı açıkça dinlerüstü bir tutum benimsemesine, ya da sosyal düşünce ve toprak mülkiyeti alanında devrimci tavırlar almasına bakılarak, Simavnalı şeyhin dinlerüstü ve kolektivist bir anlayışa sahip olduğu kesin sayılıyor.”[76]
Tarihi belgeler ikinci önemli aktör yani Börklüce Mustafa’nın Şeyh Bedreddin’in başlıca mürîdi olduğunu, XIV. yüzyılın ikinci yarısı ile XV. yüzyıl başında yaşadığını ve günümüzün komünal sistemini andıran bir sistem vazederek, 1415-1416 yıllarında Karaburun Yarımadasında etrafına topladığı Türkmen köylüler, Rum denizciler ve Yahudi tüccarlar ile fahiş vergilere ve yapılan haksızlıklara isyan ettiğini gösteriyor.
Bizanslı Dukas tarihinden F. Babinger’in Almanca’ya çevirdiği, Köprülüzade Ahmed Cemal’inde Almanca’dan Türkçe’ye naklettiği metinde Börklüce Mustafa’nın görüşleri şöyle ifade ediliyor: “Mezkur köylü, Türklere va’z ve nasayihte bulunuyor (gönüllü yoksulluğu öğütlüyor) ve kadınlara müstesna olmak üzere erzak, mulbasat, mevaşi ve arazi gibi şeylerin kaffesinin umumun mal-i müştereki addedilmesini tavsiye diyor idi. Diyor ki: ‘Ben senin emlakine tasarruf edebildiğim gibi sen de benim emlakime aynı suretle tasarruf edebilirsin.’ Köylü avam-ı halkı be nevi sözleriyle kendi tarafına celp ve cezb ettikten sonra Hıristiyanlar ile dostluk tesisine çalıştı.”
Hilmi Yavuz’un, “börklüce mustafa, yonca/ ve hançerlerin pîri ölümü masmavi bir hamayıl/ gibi boynunda taşıyıp/ gözleriyle bir acıya kalebent/ olmanın korkunç şiiri’ diye tanımladığı, ‘biz ki sevdamızı, alaca/ kıl bir heybe gibi sunduk/ aba terlikle denizi yürüyenlere/şavkımız dağlara vurunca’ diye teselli”[77] dizelerindeki Börklüce Mustafa’nın yaşam öyküsüne gelince: Fetret Devrinde 1411-1413 yılları arasında Edirne’de Musa Çelebi’nin kazasker’i olan Şeyh Bedreddin, Börklüce Mustafa’yı yanına kethüda olarak aldı. Ancak Fetret Devri’nden galip çıkan 1. Mehmed, Bedreddin’i İznik’e sürgüne gönderdi ve Börklüce Mustafa da Aydın’a döndü. Burada Osmanlı yönetiminden memnun olmayan köylüleri ve yoksul dervişleri etrafına toplayarak din ayrımı gözetmeyen bir anlayışla, paylaşımcı bir köylü hareketi örgütleyerek isyanın önderliğini yaptı.
Börklüce Mustafa, çeşitli kaynaklara göre etrafına 4. 000 ila 10. 000 kişi toplamıştı. Karaburun Yarımadası merkezli isyanın başlangıcında Börklüce Mustafa’nın ordusu, I. Mehmed’in Saruhan valisi İskender Paşa’yı yenilgiye uğrattı. Börklüce Mustafa’ya, onun manevi gücüne inanan büyük kalabalıklar da katıldı. I. Mehmed bu ilk yenilginin ardından, Saruhan Beyi olan Timurtaş Paşazade Ali Bey’i bütün Saruhan ve Aydın kuvvetleriyle Karaburun’a sevketti. Osmanlı Ordusu, burada da köylüler tarafından yenildi. Ali Bey Manisa’ya kaçarak hayatını kurtarabildi.
I. Mehmed, daha sonra oğlu Murat ve veziriazam Bayezid Paşa’yı, Rumeli ordusuyla Börklüce Mustafa’nın üzerine gönderdi. Anadolu’dan da destek kuvvetler toplayan Bayezid Paşa, dervişler tarafından tahkim edilen dağa ilerlerken bütün halkı katlettirdi. Cehennem Vadisi bölgesinde kanlı çatışmalar oldu. Yandaşları büyük bir kıyıma uğrayan Börklüce Mustafa, Bülmüş Boğazı’ndan Azap Yeri’ne doğru çekildi ve oradan Sakız Adası’na kaçmayı denedi, ancak denizin Osmanlı gemilerince tutulduğunu gördü. Şehzade Murad’ın maiyetindekilerin de birçok şehit verdiği mücadele sonunda Börklüce Mustafa ve dervişleri, daha fazla dayanamayarak ilin kuzeyine dağıldı, ancak tutsak olmaktan kurtulamadı.
Börklüce Mustafa tutsak alınıp Ayasluğ’a (Selçuk’a) getirilecekti. İşkencelere karşın O, düşüncelerinden dönmeyecekti. Sonuçta Börklüce Mustafa, kollarından ve ayaklarından çarmıha çivilenip bir devenin üzerinde Selçuk’ta dolaştırılarak teşhir edilecekti. Siyasi iktidar, insanların güvenmiş oldukları Börklüce Mustafa’nın işte böyle “zavallı” bir duruma düşmüş olduğunu, “başkaldıranların sonunun böyle olacağını”, halka göstermek, güç gösterisi yapmak istemişti.
Börklüce Mustafa’nın ‘Tasvîrü’l-Kulûb’ başlıklı bir yapıtı da vardır. Yapıtın içeriği ise tasavvufla ilgilidir. Tasavvuftaki “fakr ve dervişlik” düşüncesi, Tanrı’dan başka hiçbir şeye ihtiyaç duymamak, onun varlığı ile yetinmek, dünya malına bağlanmamak gibi inanış ve yorumlardır. Bu yaklaşımın saray çevresi tarafından mal paylaşımı olarak anlaşıldığı, bununda Börklüce Mustafa’nın bedeninin ortadan kaldırılmasına neden olduğu belirtilmektedir.[78]
Yine Hilmi Yavuz’un, “sen ey böğürtlenlerin/ ve umutsuzluğun mülkü/ ve bir hüzünden huruc eder/ gibi kalın bir türkü/ ile dağları düz eden abdal/ Ellerin ovalara üzengi/ denizin tuğu, ağacın börkü/ ve dahi ölümü bir yılkı/ gibi bırakıp gidensin/ torlak kemal”[79] dizelerindeki üçüncü aktör ise, Manisa’da Samuel adıyla doğup, daha sonra Yahudilik’ten İslâm’a geçirilip, adı Torlak Kemal olarak değiştirilendir.
Fetret Devri sonrasında Manisa ve çevresinde Şeyh Bedreddin’in düşüncelerini yaymasıyla ün kazandı. Daha sonra Börklüce Mustafa ile birlikte Şeyh Bedreddin adına bir isyan hareketi başlattı.
Torlak Kemal de, Börklüce Mustafa isyanıyla olasılıkla aynı zamanlarda, Manisa civarında bir isyan hareketine öncüsü yapmıştır. Sultan I. Mehmed, oğlu Şehzade Murad ile Bayezid Paşa’yı bu isyancıların üzerine gönderdi. Torlak Kemal, Börklüce Mustafa’nın kendisine katılan mürîdleri ile birlikte, Bayezid Paşa’ya karşı savaştı.
Daha küçük olan bu isyan da şiddetle bastırıldı. Torlak Kemal, 1419 yılında Manisa’da yakalanarak asılmıştır.
 
VII) SOSYALİST, İSLÂMCI BAKIŞ(LAR) VE ABARTI(LAR)
 
Yukarıda da işaret ettiğim gibi, Şeyh Bedreddin tarihsel bir kişilik olması yanında, farklı sınıfsal okumalar ekseninde kurmaca bir kimliktir de. Yani bir yanıyla Şeyh Bedreddin, geleneğin farklı okumaları zemininde; tarihin nesnesinden kurmaca âlemin öznesine dönüştürülmüştür.
“Nasıl” mı? Öncelikle sosyalistlerden başlayalım…
Şeyh Bedreddin hareketi, Mustafa Suphi’nin ‘Yeni Dünya’ gazetesinin Moskova’da yayımlanan (15 Ağustos 1918)[80] 7. sayısında ‘Şark ve Sosyalizm’ başlıklı makalesinde Hüseyin Hüsnü, Şeyh Bedreddin’i ve Bedreddin hareketini okurlarına tanıtırken şunları der: “Şeyh Bedreddin: ‘Allah dünyayı yaratmış insanlara bahşetmiştir. Servet, mahsulât ve arazi cümlenin müşterek malıdır. İnsanlar müsavidir (eşit). Birinin büyük servetlere sahip olması, diğerinin ekmeğe bile muhtaç kalmaları maksud-u ilahiye münafidir (aykırı)’ demiştir.
‘İşte altı yüzyıl önce Küçük Asya’da özünü İslâm’dan alıp, ancak ondan uzaklaşarak; servetin, mahsulâtın ve arazinin cümlenin müşterek malı olduğunu ilan eden, İslâm’ı, Hıristiyan’ı, Musevi’yi, Mecusi’yi bir ve kardaş sayan; sarayı, saltanatı, muharebeyi, tekkeleri, dervişleri ve ulemayı zulüm ve baskının aletleri kabul eden, nikâhlı kadınlardan başka dünyada her şey müşterek olmalı diyen ve Karl Marx’dan altı yüz sene evvel aynı maksat, aynı niyet, aynı isteklerlerle insanlığa seslenen ve sırf bu uğurda feda-yı can eden bir büyük sosyalisti okurlarımıza tanıtmak isteriz’ diye yazmaktadır.”[81]
Aynı biçimde Nâzım Hikmet, ‘Şeyh Bedreddin Destanı’nın sonunda hapishane arkadaşı Ahmet’e şunları söylettirir: “Evet, ben, Bedreddin hareketinden millî bir gurur duyuyorum. Târihinde, Bedreddin hareketi gibi bir destan söyleyebilmiş her milletin şuurlu proleteri (işçileri) bundan millî bir gurur duyar… Bizim çevremiz de, Bedreddin’i, Börklüce Mustafa’yı, Torlak Kemal’i, onların bayrağı altında dövüşen Aydınlı ve Deliormanlı köylüleri yaratabildiği için, ben şuurlu Türk proleteri, millî bir gurur duyuyorum. ”
Dr. Hikmet Kıvılcımlı da, “Yalnız Türkiye devrim tarihinin değil, bütün insanlık için sosyal devrim tarihinin en ilgi çekici büyük kahramanıdır. Şeyh Bedreddin tarihsel devrim yerine sosyal devrimi koymuş, en şuurlu ve en orijinal büyük devrimcidir. O bakımdan, sosyal devrimler çağı demek olan modern çağın ilk en önemli müjdesidir. O kendi çağdaşları sayılabilecek İbn-i Haldûn’dan da (1332-1406) büyüktür; Batı dünyasında Wiclef’ten sonra ilk din reformcusu Çek papaz Jean Huss’den de önemli bir kişidir,” der.
Yine Dr. Hikmet Kıvılcımlı, Şeyh Bedreddin’in, Thomas Moore’dan bile önemli bir isim olduğuna işaret ederek ekler: “Osmanlı devletinde padişaha boyca yakın olanlar ülkenin verimli topraklarını aralarında paylaşırlar, topraksız köylüler köle gibi çalışırlardı. Bu köylüler savaşlarda da asker oluyorlardı. Buna karşılık Şeyh Bedreddin ve mürîdleri halkın arasına karışıyor, toprakların, onu işleyen, ona alın terini karıştıranların olduğunu; insanların (tam) kardeşliğini (tam hümanizmi) öğütlüyorlardı. Şeyh Bedreddin, bir ortaçağ sosyalizmi ortaya koymuştu. Bu konudaki görüşleriyle kendinden iki asır sonra gelecek olan ütopik (hayâlî) sosyalizmin kurucusu Thomas Moore’dan daha ileri görüşlü ve gerçekçiydi.”[82]
“Şeyh Bedreddin, Anadolu ve Rumeli’deki isyanlarla henüz iç mücadele sarsıntılarından kurtulmuş olan Osmanlı Devletini gafil avlayarak şeyhlikten şahlığa geçmek istedi,”[83] kıvamındaki entrikacı açıklamalarla İslâmcı yorumlara gelince “Şeyh Bedreddin kimdir? Bir Alevî şeyhi mi yoksa ilk komünist midir? İslâm’a aykırı görüşleri bulunan ‘Varidat’ adlı eserin müellifi olduğu doğru mudur?” sorularına verdiği yanıt şöyledir:
“Tebriz ve ilim merkezi Kazvin’e uğrayan Şeyh, orada bazı nakillere göre Bâtınîlik fikirlerinin etkisinde az da olsa kaldı…
Önemle ifade edelim ki, Şeyh Bedreddin aslında Alevî falan değildir. Bunun en büyük delili, hem neslinin ortada oluşu ve hem de telif ettiği eserleridir. Bunun tek istisnası ‘Varidat’ adlı eseridir ki, bunun gerçekten onun tarafından yazılıp yazılmadığı da tartışmalıdır. Gerçek olan Şeyhin şahlığa heveslenmesi, fesad grubunun içinde yer alması ve de Sultân Mehmed’e isyan edenlerin manevi reisi durumuna düşmesidir.
Şeyh Bedreddin’in eserlerine baktığımızda, İslâm Hukukuna dair ‘Letâif ül-İşârât’ başta gelir. İznik’te göz hapsinde iken kaleme aldığı bu eser, Hanefi mezhebi ile alâkâlı mükemmel bir mukayeseli hukuk kitabıdır. Bunu ‘Câmi’ul-Fusûleyn’ adlı Üstrûşenî ve İmâdî isimli büyük Hanefi hukukçularının kaleme aldığı Fusûl isimli hukuk eserlerini birleştirerek ve asrın meselelerini de ilave ederek telif ettiği mükemmel bir hukuk kitabı takip eder. Bu zikredilenler ve edilmeyenler, tamamen Sünnî ve Hanefî esaslarına göre kaleme alınmış eserlerdir. Bunlarda Bâtınîlik, Alevîlik veya materyalist bir vahdet’ül-mevcudculukla alâkâlı tek bir cümle yoktur.
Geriye ‘Varidat’ adlı ona isnad edilen tasavvufa dair bir eser kalmaktadır. Bu kitabın ona ait olmadığı ve hatta onu isyan için kullanan bazı bozuk fikirli insanlar tarafından uydurulduğu, ileri sürülen iddialar arasındadır. Ancak bu kitaba baktığımızda, Şeyh Bedreddin’in öteki eserlerinin tam tersine, İslâm’ın temel esaslarına ters düşen ve insanı tamamen dinden çıkarabilecek hususlar bulunmaktadır.
Bu eserin bazı yerlerinde Allah’dan ve O’nun peygamberlerinden bahsederken, bazı yerlerde vahdet’ül-vücud’dan ziyâde vahdet’ül-mevcud nazariyesiyle tam bir materyalist gibi hareket ettiği görülmektedir.
Âlemin ezeli ve ebedi olduğu ileri sürülen aynı eserde, kıyamet inkâr edilmekte ve buna bağlı olarak haşr-i cismânî denilen haşir redd olunmaktadır. Cennet ve cehennemin de inkâr edildiği eserde, melek, cin ve şeytanla alâkâlı İslâm’ın esasları da tamamen saptırılmaktadır. Eğer bu eser, Şeyh Bedreddin’e ait ise, İslâmiyetin telkin ettiği şekliyle Allah, Peygamber ve ahiret inancı olmayan, eskilerin tabiriyle kadınlar dışında her şeyin insanlar arasında ortak olduğuna inanan İbâhiyye mezhebinin mensubu bulunan bir zındık ve mülhid karşımızda demektir.
Acaba Şeyh Bedreddin bu mudur? Bu soruya hemen ‘evet’ diye cevap vermek çok zordur. Zira hapisteyken yani idamından bir kaç sene önce kaleme aldığı İslâm Hukuku eserinde tam bir Ehl-i sünnet gibi İslâm’ın esaslarını anlatan bir âlimin bir iki sene içinde bu hâle gelmiş olması akla zor gelmektedir…
O hâlde karşımızda bir kaç tane Şeyh Bedreddin vardır:
Birincisi, Sünnî-Hanefi İslâm Hukukçusu ve eserleri âlimlerce asırlarca ders kitabı olarak okutulan ve Musa Çelebi’nin Kazaskeri olan Şeyh Bedreddin’dir.
İkincisi, İslâm’ın temel esaslarını reddeden, Simavîler diye bilinen mürîdleri namaz ve oruç gibi İslâm’ın hükümlerinden habersiz bulunan ve en önemlisi de vahdet’ül-mevcudcu yani neredeyse panteist ve inkârcı bir Şeyh Bedreddin’dir.
Üçüncüsü, kerametleri olan veli ve mutasavvıf bir Şeyh Bedreddin’dir.
Dördüncüsü ise, toplumda karışıklık çıkaranların rehberi olan, bu vesileyle aslında Alevî olmadığı hâlde Anadolu’da isyan eden Alevî grupların mercii hâline gelen ve şeyhliği şahlığa değiştirmek isteyen ihtilâlci Şeyh Bedreddin’dir.
Osmanlı kaynaklarından ve Ebüssuud’un fetvasından anladığımız, Şeyh Bedreddin’e ait gibi görünen bu şahsiyetlerden birincisi ve dördüncüsünün birleştirilerek kabul edilmesi şeklindedir. Yani Şeyh Bedreddin, büyük bir İslâm âlimidir; Alevî değildir; Kazvin’de Bâtınîlikden etkilenmiş olması kuvvetle muhtemeldir; Osmanlının kargaşa döneminde tahriklere aldanmış ve isyancı Alevîlerin ve hatta Alevîlerin de kabul edemeyeceği vahdet’ül-mevcudcu bir dalalet grubunun dairesine girmiş ve neticede kamu düzeni gereği isyanı sebebiyle idama mahkûm edilmiştir; Vâridât’ın böyle bir âlimin eseri olmasını akıl kabul etmemektedir.”[84]
Dikkat edin İslâmcıların Şeyh Bedreddin’e yanaşımı bir inkârcılık üzerine inşa edilmiştir.
Ve abartılar…
Örneğin “Şeyh Bedreddin, bir Ortaçağ köylü sosyalizmi ortaya koydu. Kurdukları komünal sistemden rahatsız olan Osmanlı, isyanı bastırmak için büyük bir ordu gönderdi,”[85] saptamasında “Ortaçağ köylü sosyalizmi” = “komünal sistem” gibi bir kestirmeciliğe sarılınmaktadır…
Mehmet Ali Şentürk’ün, “Modern Komünizmin temel dinamiklerini beş asır evvel belirleyen Şeyh Bedreddin,”[86] veya “Şeyh Bedrettin’in sosyalist bir devrim kahramanı olmanın ötesinde bir kişi olduğunu düşünüyorum,”[87] tespitlerindeki abartıya söylenecek fazla bir şey yoktur…
Tıpkı Sungur Savran’ın, “Bedreddin sadece komünist değildi, aynı zamanda enternasyonalistti. Bedreddin’in hayatının çelişkilerinin doruğu, bu din adamının aynı zamanda komünist olmasıdır.”[88] “Bu toprakların ilk komünist devriminin 600. yılını idrak ediyoruz bu (2016-yn) yıl,”[89] satırları gibi…
“İlk komünist devrim”le, “Modern komünizm”le, “Bir sosyalist devrim kahraman”lığıyla Şeyh Bedreddin hareketinin bir ilişkisi yoktur. Böyle bir ilişkiyi varsaymak, ajitasyon amaçlı değilse eğer, bir anakronizmdir.
Yine İnan Kahramanoğlu’nun, “Şeyh Bedreddin, yalnızca Anadolu topraklarında gerçekleşmiş bir devrimci ayaklanmanın lideri değil; bütün insanlık için adil ve eşit bir toplumsal düzen fikrinin ilk yaratıcılarındandı”;[90] veya “Tarih boyunca komünizmi görüş olarak benimseyen ilk ilim adamı Osmanlı döneminde yaşamış olan Şeyh Bedreddin’dir. Şeyh Bedreddin tarihte ilk kez sosyalizm uygulamalarının hayata geçirilmesini savunan kişidir,”[91] saptamasındaki milliyetçi/ biz merkezciliğin de tarihten bi haber olduğu herkesin bilgisi dahilindedir…
Tıpkı “Dünya tarihinde toprak sahiplerinin değil, toprağı işleyenin çıkardığı, gayet cüretkâr ve evrensel ilk ayaklanmanın da tezahür etmesini sağlayan ilk tebliğ insanı idi,”[92] diyebilen Gamze Karabulut’un “tekçiliği”ndeki gibi…
Bunların tümü bize Terence Terentius’un, “Şimdiye dek söylenmiş hiçbir şey yoktur ki daha önce söylenmemiş olsun,” uyarısını anımsatmaktadır…
Hayır, Şeyh Bedreddinne “ilk” ne de “en”dir. O Spartaküs’ten Thomas Müntzer’e, Baba İshak’tan Thomas Campella’ya uzanan ve baskı, sömürü, tahakküme dayalı sınıflı toplum düzenine karşı; eşitlik ve kardeşlik adına başkaldıranlar dizisinin bir halkasıdır sadece… Onu değerlikılan “yerli” ve “milli” vb. olması değil, başkaldıranlardan olmasıdır…
 
VIII) VE BİR KAÇ HATIRLATMA
 
Şeyh Bedreddin İsyanı, Manisa ve Karaburun’da Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal önderliğinde “Osmanlı’nın düzenine karşı komünar temelde eşitlikçi bir isyandır.”[93]
Bu isyan hepimize Tiberius Claudius’un, “Zafer zafer değildir; yenilen düşman yenilgiyi kabul etmedikçe,” saptaması eşliğinde teslim alınamayıp; boyun eğmeyenlerin destanını anımsatır…
Veya Sokrates’in, “Aslında kaçınılması ve korkulması gereken ölüm değil, bu dünyadaki haksızlık ve kötülüklerdir… İnsanları öldürerek sizi doğru yaşamamakla suçlayacak birilerinin ortaya çıkmasını engelleyeceğinizi sanıyorsanız yanılıyorsunuz. Başkalarından duymaya alışkın olduğunuz ama bana yakışmayan şeyler yapıp söylemedim,” diyen kararlılığının nelere muktedir olduğunun altını çizer…
Ya da “Herkes ölür, ama herkes gerçekten yaşamaz,” vurgusuyla “Evet, savaşırsanız ölebilirsiniz. Kaçarsanız biraz daha yaşayabilirsiniz. Ama bundan yıllar sonra yatağınızda ölümü beklerken, o yaşadığınız günleri bu günle değiştirmeyi hayal edeceksiniz. Bu fırsatı düşleyeceksiniz ve bu günlere dönüp şunu söylemek isteyeceksiniz. Hayatlarımızı alabilirler! Ama özgürlüğümüzü asla elimizden alamazlar,” diye haykıran William Wallace’un cüretini…
Yine bu isyan hepimize Paul Eluard’ın, “Hiçbir vakit tam karanlık değil gece./ Kendimde denemişim ben,/ kulak ver, dinle./ Her acının sonunda açık bir pencere vardır, aydınlık bir pencere,” dizeleri eşliğinde hiçbir şeyin boşuna olmadığına dikkat çeker…
Ve nihayet bu isyan “Yalnızca nefes almak, özgür olduğunu göstermez,” diyen Johann Wolfgang von Goethe’yi hatırlatır hepimize…
Burada önemli olan son nokta da; Şeyh Bedreddin hareketinin, -Karl Marx’ın “Din dünyası, gerçek dünyanın yansımasından başka bir şey değildir,” saptaması unutularak- “dini motifler” içinde irdelenerek isyancı özünün boğulmasına göz yumulmasına izin vermemektir.[94]
Çünkü “Şeyh Bedreddin ezenle ezilenin amansız çelişkisinin esas olduğu o çarpık düzende ezilenden yana taraf olup; bu düzeni kökten değiştirmek lazım diyen bir anlayışın tarih sahnesinde bir kez daha ortaya çıkmasıdır”[95] nihayetinde…
 
20 Aralık 2017 13:45:37, İstanbul.
 
N O T L A R
[1] 24 Aralık 2017 tarihinde Okuma Grubu’nun Edirne’de düzenlediği Şeyh Bedreddin Anma’sında yapılan konuşma… Kaldıraç, No:198, Ocak 2018…
[2] Yannis Ritsos.
[3] Nâzım Hikmet, Şeyh Bedreddin Destanı, Dost Yay., 1966.
[4] Sosyalist Gazetesi, 20 Ocak 1966-22 Aralık 1970 arasındaki nüshalarından…
[5] Nâzım Hikmet, Resimli Her şey Dergisi, 9 ikinci Teşrin 1935 - Hikâyeler-Masallar, Hikâyeler 1, Adam Yay., 10. Baskı, 2000.
[6] Attila İlhan, Korkunun Krallığı, “Şeyh Bedreddin-i Simavi’ye Gazel”, Bilgi Yayınevi, 1995, s.62.
[7] Simavna, bugün kuzey doğu Yunanistan’da, Edirne’nin 30 km kadar batısında, Kiprimos isminde bir Yunan köyüdür.
[8] Dr. Hikmet Kıvılcımlı, Sicili Osmani’nin II. cildini kaynak göstererek, Şeyh Bedreddin’in soyunun Selçuklu Hanedanı’na dayandığını, iddia etmektedir. Yine Kıvılcımlı, Mehmet Süreyya beyin, “Şeyh’in ecdadı Selçuklu Devleti vezirlerinden idi”, diye yazdığını nakletmektedir.
Dr. Hikmet Kıvılcımlı devamla, Şemsettin Sami beyin, “Şeyh aslında Selçuklu Hanedanı neslinden olup”, diye yazdığını ifade etmektedir. Yine O, Belgratlı Muhtesip Zade Haki’nin, “Şeyh’in ecdadının Selçuklu sülalesinden Alâettin’in kardeşi oğluna dayanıp vezir olduğunu”, biçiminde yazdığını aktarmaktadır.
Son olarak Kıvılcımlı, Taşköprülü’nün, “Söylendiğine göre Şeyh’in dedeleri Selçuk Oğulları’nın veziri ve kendisi Sultan Alâettin Selçuki’nin biraderi oğlu idi”, diye yazdığını nakletmektedir. Anlatımına daha da açıklık getiren Dr. Kıvılcımlı, “(...) Hayrullah Efendi Tarihi’nde, Şeyhle akraba olan Selçuklu Sultanı Ferâmürz oğlu III. Alaeddin’dir”, diye belirtmektedir...
Bu bilgilere göre, Şeyh Bedreddin, yönetici sınıflardan ve köklü aydın bir aileden gelmektedir. Bu akla uygundur, böyle bir kişinin köklü aydın bir aileden gelmiş olması son derece mümkündür... Dr. Hikmet Kıvılcımlı’ya göre Osmanlı, Şeyh Bedreddin’in soyu üzerine bilinçli olarak susmuştur, O’nun köklerini gizlemeye çalışmıştır...
[9] Esat Korkmaz, “Şeyh Bedreddin’i Unutmak Suçtur”, 4 Ocak 2014… http://www. duzceyerelhaber. com/esat-korkmaz/21404-seyh-Bedreddini-unutmak-suctur
[10] Hamit Erdem, “Simavnalı Şeyh Bedreddin”, 11 Temmuz 2014.. http://www. toplumsol. org/simavnali-seyh-Bedreddin-hamit-erdem/
[11] Nedim Gürsel-Ernst Werner-Hikmet Kıvılcımlı-Ali Yaman-İsmail Kaygusuz-Yağmur Say, Tarih-Ütopya-İsyan Şeyh Bedreddin Yaşamı, Felsefesi; İsyanı, Hazırlayan: Barış Çoban, Su Yayınevi, 2011.
[12] Ali Yaman, Simavna Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin, Şahkulu Sultan Külliyesi Mehmet Hilmi Dedebaba Araştırma Eğitim ve Kültür Vakfı Yay., 1998.
[13] Mizancı Murad Bey, https://www. pirha. net/karsidevrime-direnen-filozof-13198. html ve https://www. evrensel. net/haber/304051/adanada-borkluce-mustafa-hareketi-soylesisi
[14] İsmet Zeki Eyuboğlu, Şeyh Bedreddin Vâridât, Der Yay., 3. baskı,1991.
[15] Birol Öztürk, Anadolu’da Bir Sosyalist Şeyh Bedrettin, Altın Post Yay., 2013, s.62.
[16] Orhan Hançerlioğlu, Düşünce Tarihi, Remzi Kitapevi, 2016, s.158.
[17] Erol Toy, Azap Ortakları (2 Kitap Takım), Cumhuriyet Kitapları, 2015, 4. baskı, s.644.
[18] yage, s.432.
[19] yage, s.458.
[20] yage, s.327.
[21] yage, s.471.
[22] yage, s.689.
[23] yage, s.689.
[24] yage, s.193.
[25] yage, s.193.
[26] yage, s.643.
[27] Mehmet Ali Şentürk, Şeyh Bedreddin, Nokta Kitap, 2013, s.50.
[28] Erol Toy, Azap Ortakları (2 Kitap Takım), Cumhuriyet Kitapları, 2015, 4. baskı, s.645.
[29] Radi Fiş, Ben de Halimce Bedreddinem, Çev: Mazlum Beyhan, Evrensel Yayınevi, 2016, s.429.
[30] Şeyh Bedreddin döneminin diğer âlimleriyle beraber Tebriz’de olduğu sırada Moğol kökenli hükümdar Timur’la bazı fikir tartışmalarına girmiştir. Bunların birinde Timur şöyle der: “Biz istiyoruz ki, tüm dünya bir tek bayrak altında toplansın. Ve tek düzenle yönetilsin. Tüm yeryüzünü yöneten o kişi, danışma kurallarıyla birlikte halkı için en yararlı yöntemleri bularak halkını mutlu etsin. ”
Buna Şeyh Bedreddin’in cevabı şu olur: “İşte tüm hükümdarların yanlışı burada başlıyor. Asıl sorun, kişilerin iyi ya da kötü olması değildir. Akıllı ya da akılsız olması bunlar her zaman düzenin gölgesinde kalır. Önemli olan sömürünün durumudur. Şimdi, bu düzen ya da sizin deyişinizle düzenler içinde var olan sömürü kalkacak mı? Beyler, derebeyleri, toprağı ve insanı mülk sayanlar sürdürecekler mi egemenliğini? Yoksa bunlara son verilip yepyeni, sömürüsüz bir düzen mi kurulacak? Örneğin, toprak işleyenin mi olacak? Küçük üreticinin tepesine binmiş, düzenin şekline göre tımar, zeamet ya da mütesellimlerin bile ensesine binmiş olan tefecilik kalacak mı? Sizin kuracağınız düzende herkes ürettiğince pay alıp dilediğince özgür olacak mı?”
Timur bu sözler üstüne: “İyi ama bu söylediğiniz düzensizliktir” der.
Şeyh Bedreddin noktayı koyar: “Aramızdaki görüş ayrılığı budur. Bir kişinin topluma katkıda bulunduğunca pay sahibi olmasını ve yeryüzünde hiçbir sömürünün kalmamasını… Sultan, bey, ağa gibi hiçbir kişinin, bir başkası üstünde hak sahibi bulunmamasını istiyoruz. Siz buna düzensizlik diyorsunuz. Bizce düzenlerin en güzeli budur. Örneğin, Roma sizin gibi düşünmüştü. Yeryüzünde bir Romalılar vardır. Bir de Romalı olmayanlar… Romalılar dünyanın egemeni olmak için yaratılmışlardır… Ötekiler de, köle… Uyguladılar bu düzeni… İki bin yıl hemen hemen. O yüzyıllar içinde görkemi bir kabukta bırakan Spartaküs vardır. Kölelere Roma yurttaşlığı isteyerek, düzeni yeni baştan kuracak ölçüde gelişen… Sonra, İsa var… Bunları hesaba kattınız mı, sömürü çarkı ne denli güçlü olursa olsun, yıkılma koşulu olduğunu görmektesiniz…” (Murat Yaykın, “Beddreddin’in Ölüsü”, Birgün, 26 Ocak 2017, s.15.)
[31] Şeyh Mahmut Bedreddin, Varidat, Çev: Mehmet Kanar, Tekin Yay., 2015.
[32] Nedim Gürsel, Şeyh Bedreddin, Cem Yay., 1978
[33] Anıl Göç, “Kuruluş Devri Osmanlı Tarihinin En İlginç Şahıslarından Birisi: Şeyh Bedrettin”, 12 Ocak 2017… https://onedio. com/haber/kurulus-devri-osmanli-tarihinin-en-ilginc-sahislarindan-birisi-seyh-bedrettin-750914
[34] Mustafa Kaymakçı, “Şeyh Bedreddin/ 1-Kuramı ve Eylemi Üzerine Belgeler ve Yorumlar”, 1 Nisan 2017… http://www. dagarcikturkiye. com/seyh-Bedreddin-1-kurami-ve-eylemi-uzerine-belgeler-ve-yorumlar-yd-1992. html
[35] Radi Fiş, Ben de Halimce Bedreddinem, Çev: Mazlum Beyhan, Evrensel Yayınevi, 2016.
[36] Birol Öztürk, Anadolu’da Bir Sosyalist Şeyh Bedrettin, Altın Post Yay., 2013.
[37] Kemal Yalçın, “Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin”, 18 Eylül 2002… http://www.kemalyalcin.com/index.php/2016-03-07-14-44-05/genel-yaz-lar/1...
[38] Mehmet Akaya, “Şeyh Bedreddin’in Eylem Felsefesi”, 24 Aralık 2016… https://www. evrensel. net/haber/301101/seyh-Bedreddinin-eylem-felsefesi
[39] Ahmet Yaşar Ocak, Zındıklar ve Mülhidler (XV.- XVII. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yay., 5. baskı, 2014, ss.188-207.
[40] Mehmet Fuad Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Külliyat 8, 2. baskı, Alfa Yay., 2016, s.47… İbrahim Çubukçu, Türk Düşünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara Üniversitesi İlathiyat Fakültesi Yay., No:174, 1980, s.3.
[41] Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Sosyalizm 1 (Şeyh Bedreddin), Fakülteler Matbaası, 1976, ss.100-104.
[42] Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Cilt:1, Tekin Yay., 1979, s.337.
[43] Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Sosyalizm 1 (Şeyh Bedreddin), Fakülteler Matbaası, 1976, ss.109-110.
[44] Hilmi Ziya Ülken, İslâm Düşüncesi Türk Tefekkür Tarihi Araştırmalarına Giriş, İ. Ü. E. F Yay., 1946, s.188.
[45] Halil B. İsmail, Menakıb-ı Şeyh Bedreddin, neşreden: A. Gölpınarlı-İsmet Sungurbey, Eti Yay., 1967.
[46] İbn-i Arapşah, Ukudu’n-Nasiha: Takiyüddin Efendi, Tabakat-ı Hanefiyye, No:1609, Veliyüddin Efendi Kütüphanesi, İstanbul; Ş. Yaltkaya, “Bedreddin Simavî”, MEB İA, 2. cilt, s.445.
[47] Dukas, Bizans Tarihi, çev. V L. Mirmiroğlu, İstanbul Fetih Derneği Yay., 1956.
[48] Doç. Dr. Ali Kozan, “Şeyh Bedreddin: Osmanlı Devleti’nde âlim ve Sûfî Bir İsyancı”, 25 Şubat 2016… http://www. beyaztarih. com/osmanli-tarihi/seyh-bedreddin-osmanli-devletinde-alim-ve-sufi-bir-isyanci
[49] Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev: Ruşen Sezer, 24. Baskı, YKY., 2017.
[50] Murat Belge, Osmanlı Kurumları ve Kültür, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., 2. Baskı, 2008.
[51] “Osmanlı’nın Düzenine Karşı Komünar Temelde Eşitlikçi Bir İsyan; Şeyh Bedrettin Ayaklanması”, Barikat, No: 27, Şubat 2005… http://www. barikat-lar. de/barikat/27/tarih27. htm
[52] Kendisiyle sohbet ettiğini söyleyen İbn-i Arabşah’dan naklen, M. Şerefeddin Yaltkaya, Simavna Kadısı oğlu Şeyh Bedreddin, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, No: A, II/ 9720, İstanbul 1924, s.53.
[53] Âşıkpaşaoğlu, Âşıkpaşaoğlu Tarihi, Hazırlayan: A. Nihal Atsız, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985, s.90; Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihan-Nümâ-Neşrî Tarihi, Yayınlayanlar: Faik Reşit Unat, Mehmet A. Köymen, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987, Cilt: II, s.545-546.
[54] İdris-i Bitlisî’den naklen, M. Şerefeddin Yaltkaya, Simavna Kadısı oğlu Şeyh Bedreddin, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, No: A, II/ 9720, İstanbul 1924, s.61-63.
[55] Mustafa Âlî, Kitâbü’t-Tarîh-i Künhü’l Ahbar, Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, No: 920, v. 50b-51b.
[56] Ahmet Yaşar Ocak,, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (XV-XVII. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yay., 2. baskı, 1999, s.200.
[57] Michel Balivet, Şeyh Bedreddin Tasavvuf ve İsyan, Çev: Ela Gültekin, Tarih Vakfı Yurt Yay., 2000, s.120.
[58] İlber Ortaylı, Devrim, 24 Şubat 1970, No:9’da Orhan Asena’nın “Simavnalı Şeyh Bedreddin Oyunu” üzerine imzasız olarak yayınlanan ve daha sonra İlber Ortaylı’nın sahiplendiği yazısı. Bakınız: Atay, Tayfun, “Çözümlenmemiş Bir Tarih Sorunu: Şeyh Bedreddin”, Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek, Metis Yay., 1998, s.166.
[59] Çetin Yetkin, Etnik ve Toplumsal Yönleriyle Türk Halk Hareketleri ve Devrimler, Cilt: I, May Yay., 1974, s.124-139.
[60] İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt: I, Türkiye Yayınevi, 1971, s.162.
[61] İbrahim Hakkı Konyalı, “Stalin’in Şeyhi Bedreddin-i Simavî”, Tarih Hazinesi, No: I, Kasım 1950, s.3-7.
[62] Nedim Gürsel, “Thomas Münzer Şeyh Bedreddin ve Nâzım Hikmet”, Toplum ve Bilim, No:4, Mart 1978, s.3-15.
[63] Hilmi Ziya Ülken, Türk Feylosofları Ansiklopedisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 13. baskı, 2017, s.118-121.
[64] Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Sosyalizm I (Şeyh Bedreddin), Fakülteler Matbaası, 1976, s.94.
[65] Semahaddin Cem, İslâm İlahiyatında Şeyh Bedreddin, 1966, s.28.
[66] Kadir Mısıroğlu, Kavuklu İhtilalci (Şeyh Bedreddin), Sebil Yay., 2. baskı., 2010.
[67] Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Sosyalizm 1 (Şeyh Bedreddin), Fakülteler Matbaası, 1976, ss.94-149.
[68] A. Cerrahoğlu, Şeyh Bedreddin ve Türkiyede Sosyalizm Hareketleri, Gün Matbaası Yayınevi, 1966, s.38.
[69] Prof. Dr. Mevlüt Uyanık, “Osmanlı Düşünce Tarihinde Toplumsal Bir Muhalefet Olarak Şeyh Bedreddin ve Hareketinin Tahlili”… http://www. kirmizilar. com/tr/index. php/konuk-yazarlar2/2250-osmanli-dusunce-tarihinde-toplumsal-bir-muhalefet-olarak-seyh-Bedreddin-ve-hareketinin-tahlili
[70] Emre Aköz, “Şeyh Bedreddin’den 1915’e”, Sabah, 30 Nisan 2005… https://www. sabah. com. tr/yazarlar/akoz/2005/04/30/seyh_Bedreddin_den_1915_e
[71] Ayhan Aydın, “Şeyh Bedreddin - Uzun İnce Bir Yol”… http://sahkulu. org/seyh-Bedreddin-uzun-ince-bir-yol/
[72] Joseph Von Hammer, Osmanlı Devleti Tarihi, Çev: M. Ata, Kapı Yay., 2008, s.138.
[73] “Tarihin elinden alınan yalan; ideolojinin eline verilen keyfîliğe terk edilir. Şeyh Bedreddin’in, idam kararında, Osmanlı resmi ideolojisinin; idamın tarih oluş öyküsünde, hem resmi hem de sivil ideolojik yönlendirmelerin oldukça etkili olduğu, hem yalana hem de keyfîliğe terk edilen en çarpıcı örneklerden biridir. Bir taraftan devletin verdiği her kararı, ‘devlet-i ebed müddet’ anlayışıyla değerlendirmek suretiyle, resmi ideolojinin yanında yer alan âlimler; diğer taraftan, kendi inanç ve ideolojilerine bir temsilci ve kök bulma ihtiyacı ve heyecanı ile olayı değerlendiren, bir başka ifadeyle düşüncesine tarih arayan bilim adamları olayı iyice karmaşık hâle getirmişlerdir. Çünkü olayın gerçek boyutları, resmi ve sivil ideoloji çuvalına bir türlü sığmamaktadır. Buna rağmen, Şeyh Bedreddin olayı başlangıcından günümüze kadar, bir taraftan ortodoks diğer taraftan heterodoks ideolojik zemine malzeme olarak kullanılmaktan kurtulamamıştır. Ayrıca bu mahkûmiyetten kurtulması da yakın gelecekte mümkün görünmemektedir.” (Prof. Dr. Şefaettin Severcan, “Şeyh Bedreddin Olayı”, … https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=381593)
[74] Sibel Özbudun, Hermes'ten İdris’e; Bir Dinsel Geleneğin Dönüşüm Dinamikleri, Ütopya Yayınevi, 2. baskı, 2015.
[75] Ahmet Yaşar Ocak, Zındıklar ve Mülhidler (XV.- XVII. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yay., 5. baskı, 2014.
[76] Michel Balivet, Şeyh Bedreddin Tasavvuf ve İsyan, Çev: Ela Güntekin, Tarih Vakfı Yurt Yay., No:94, 2000.
[77] Hilmi Yavuz, Bedreddin Üzerine Şiirler, Bağlam Yay., 1988.
[78] Mustafa Kaymakçı, “Şeyh Bedreddin/ 2-Şeyh Bedreddin’in Mürîdleri: Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal”, 1 Mayıs 2017… http://www. dagarcikturkiye. com/seyh-Bedreddin-2-seyh-Bedreddinin-muridleri-borkluce-mustafa-ve-torlak-kemal-yd-2024. html
[79] Hilmi Yavuz, Bedreddin Üzerine Şiirler, Bağlam Yay., 1988.
[80] “Merkez Müslüman Sosyalistler Komitesinin Türkçe Naşir-i Efkârı” adına çıkarılmaktaydı.
[81] Hamit Erdem, “Simavnalı Şeyh Bedreddin”, 11 Temmuz 2014.. http://www. toplumsol. org/simavnali-seyh-Bedreddin-hamit-erdem/
[82] Sosyalist Gazetesi 20 Ocak 1966-22 Aralık 1970 arasındaki nüshalarından.
[83] İbrahim Sağır, “İki Ayrı Tarihçiden Şeyh Bedreddin İsyanı”, 8 Mart 2017… http://www. edebiyatvesanatakademisi. com/makale/iki-ayri-tarihciden-seyh-Bedreddin-isyani-41753. aspx
[84] “Şeyh Bedreddin Kimdir?”… https://sorularlaislamiyet.com/seyh-bedreddin-kimdir-bir-alevi-seyhi-mi-...
[85] “Şeyh Bedreddin Yaşıyor: Komünal Yaşam Mümkün”, 26 Nisan 2016… https://gaiadergi. com/seyh-Bedreddin-yasiyor-komunal-yasam-mumkun/
[86] Mehmet Ali Şentürk, Şeyh Bedreddin, Nokta Yay., 2013.
[87] http://www. tarihakli. com/seyh-Bedreddin-tarihi/
[88] Sungur Savran, “1416 Şeyh Bedreddin ihtilali: Gününden Erken Gelmiş Bir Komünist Enternasyonalizm”, 18 Aralık 2016… http://gercekgazetesi. net/teori-tarih/1416-seyh-Bedreddin-ihtilali-gununden-erken-gelmis-bir-komunist-enternasyonalizm
[89] Sungur Savran, “İki Devrimin Hikâyesi: Nâzım, Bedreddin ve 1416 İhtilali”, Devrimci Marksizm No:26, İlkbahar 2016… http://www. devrimcimarksizm. net/sites/default/files/iki_devrimin_hikâyesi-_nazim_Bedreddin_ve_1416_ihtilali_sungur_savran. pdf
[90] İnan Kahramanoğlu, “Şeyh Bedreddin: Sosyalizmin Bu Topraklardaki Kökleri”, Türk Solu, No:21, 29 Aralık 2008… http://www.turksolu.com.tr/217/kahramanoglu217.htm
[91] “Komünizm”… http://cihantarihi. tumblr. com/post/131898461304/kom%C3%BCnizm
[92] Gamze Karabulut, “Basit Bir İsyancıdan Çok Ötesi: Şeyh Bedreddin”... http://gizlikalanyakintarih. blogcu. com/basit-bir-isyancidan-cok-otesi-seyh-Bedreddin/7275340
[93] “Osmanlı’nın Düzenine Karşı Komünar Temelde Eşitlikçi Bir İsyan; Şeyh Bedrettin Ayaklanması”, Barikat, No: 27, Şubat 2005… http://www. barikat-lar. de/barikat/27/tarih27. htm
[94] Bu noktada Friedrich Engels’in, “Ne Britanya burjuvasının dinsel saplantısı, ne de Kıta burjuvasının sonradan hidayete ermesi, yükselen proleter selini durdurabilecektir. Gelenek büyük bir tutucu güçtür, tarihin hızını keser. Ama edilgendir, bu nedenle yenilmek zorundadır. Din de kapitalist topluma uzun süre koruyucu duvar olamaz,” uyarısı eşliğinde; Marksistlerin ‘Erfurt Programı’ndan (1891) beri dinin devlet tarafından kişisel bir sorun, özel bir alan olarak ilanını savunup; “Herkes istediği dini izlemek ya da dinsiz, yani kural olarak bütün sosyalistler gibi ateist olmakta tamamen özgür olmalıdır. Vatandaşlar arasında dinsel inançları nedeniyle ayrım yapılmasına kesinlikle göz yumulamaz. Resmi belgelerde bir vatandaşın dininden söz edilmesine de son verilmelidir. Kiliseye ve dinsel kurumlara hiçbir devlet yardımı yapılmamalı, hiçbir ödenek verilmemelidir. Bunlar, devletten tamamen bağımsız, aynı düşüncedeki kişilerin oluşturduğu kurumlar niteliğinde olmalıdır.” (V. İ. Lenin, Sosyalizm ve Din, Çev: Öner Ünalan: Bilim ve Sosyalizm Yay., 1994, s.11.)
Veya “Hıristiyanlığın toplumsal ilkeleri, ezen bir sınıf ile ezilen bir sınıfın gerekliliğini öğütlüyorlar ve ezilen sınıfa, ezen sınıfın lütfen merhametli davranması için dindar bir dilekten başka bir şeyler vermiyorlar. Hıristiyanlığın toplumsal ilkeleri… bütün rezilliklerin zararının karşılanmasını cennete bırakıyor, böylece de bu dünyada sürmelerini haklı çıkarıyor. Hıristiyanlığın toplumsal ilkeleri, ezenlerin ezilenlere karşı yaptıkları bütün aşağılıkların ya ilk günahın ya da başka günahların haklı cezalandırılması, ya da tanrının, sonsuz bilgeliği içinde, bağışladıklarına uyguladığı sınavlar olduğunu bildiriyor. ” (Karl Marx, Din Üzerine, Çev: Kaya Güvenç, Sol Yay., 2002, s.75-76.) dedikleridir.
[95] Birol Öztürk, Anadolu’da Bir Sosyalist Şeyh Bedrettin, Altın Post Yay., 2013.