Soykırımın 103.yılı: Değişen bir şey yok hâlâ.

SOYKIRIMDA KATLEDİLEN ERMENİ GAZETECİ, YAZAR VE AYDINLAR^[14]

1

Kevork Ferid, Tasvir’i Efkar gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, akıbeti bilinmiyor.

2

Hovhannes Kazancıyan, gazeteci-yazar, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, akıbeti bilinmiyor.

3

Krikor Torosyan, Dizağik mizah dergisi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Akıbeti bilinmiyor.

4

Sarkis Minasyan, Azadamard (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ayaş, 5 Mayıs 1915.

5

Sarkis Suin (Süngücüyan), İravunk (Hak) gazetesi, 1 Haziran 1915’te tutuklandı. Akıbeti bilinmiyor.

6

Nerses Papazyan, (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

7

Harutyun Şahrigyan, Azadamard (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, milletvekili, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

8

Garabed PaşayanKhan, yazar, doktor, milletvekili, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

9

Levon Larents, Tsayn Hayrenyats (Vatanın Sesi) gazetesi, Murc (Çekiç) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

10

Simpad Pürad, Pünig gazetesi, Kağapar (Fikir) dergisi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

11

Hampartsum Hampartsumyan, Azadamard (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

12

Keğam Parseğyan, Azadamard (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

13

Şavarş Krisyan, Marmnamarz (Beden Eğitimi) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

14

Siamanto (AdomYarcanyan), Azadamard (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

15

Armen Doryan, yazar, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Ankara 1915.

16

Sarkis Parseğyan (Şamil), Aşkhadank (Emek) gazetesi, Ankara 1915.

17

Yervant Srmakeşhanlıyan (Yerukhan), gazeteci-yazar, Harput, 1915.

18

Tılgadintzi (Hovhannes Hanıtyunyan), gazeteci-yazar, Harput 1915.

19

Gagik Ozanyan, Merzifon Halguni dergisi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Sivas 1915.

20

Mardiros H. Kundakçıyan, Ceride-i Şarkiye gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Kayseri’de idam edildi.

21

Vıramyan (OnnigTertsagyan), Azadamard (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, Van, 1915.

22

Dikran Odyan (Aso), Yergir (Ülke) gazetesi, 1915

23

K. Khajag (Karekin Çakalyan), yazar, Diyarbakır 1915.

24

Rupen Zartaryan, Azadamard (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Diyarbakır 1915.

25

Karakin Gozikyan (Yesalem), Manzume gazetesi, Nor Gyank (Yeni Hayat) dergisi, Trabzon sürgünü, 1915

26

E. Agnuni (Khaçadur Malumyan), Azadamard (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Diyarbakır, 5 Mayıs 1915.

27

Krikor Zohrab, gazeteci-yazar, milletvekili, İstanbul 20 Mayıs 1915 sürgünü, Urfa, 15 Temmuz 1915.

28

Mihran Tabakyan, yazar, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Yozgat, Ağustos 1915.

29

Hagop Terziyan (Hagter), gazeteci-yazar, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Yozgat 24 Ağustos 1915.

30

Diran Kelegyan, Sabah gazetesi yayın yönetmeni, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Çankırı, 26 Ağustos 1915.

31

Taniel Varujan, yazar-şair, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Çankırı, 26 Ağustos 1915.

32.

Rupen Sevag, (Çilingiryan), Azadamard (Özgürlük Savaşımı) gazetesi, İstanbul 24 Nisan 1915 sürgünü, Çankırı, 26 Ağustos 1915

ANILAR, TANIKLIKLAR

“MEZBAHA VİLAYETİ”: HARPUT

Harput’un (Ermenice Kharpert) soykırımın anlaşılması açısından özel bir yeri var. 50’den fazla kasaba, mahalle ve köyde yaklaşık 40 bin Ermeni’nin yaşadığı Harput, savaş bölgesinin dışındaydı. Yani bir “güvenlik” sorunu yoktu. Devletin kesin bir egemenliği söz konusuydu. Ermeni devrimci hareketlerinin bir etkinliği yoktu. Halk tehcire karşı direnmedi, kendini savunmadı. Buna ragmen Harput’un Ermeni nüfusunun yüzde 97’si yok edildi.[18] 1915 sonunda Harput’ta tek bir köy bile kalmamıştı. Bu bölgede, yaşananları kayda geçiren en önemli kişilerden biri, ABD’nin Harput Konsolosu Leslie Davis’di. Harput’ta erkeklerin çoğu yüzlerce kişilik gruplar hâlinde sürgüne çıkarılmış, bunların büyük bir bölümü katledilmiş, sağ kalan birkaç kişinin Harput’a dönmesiyle olan biten öğrenilmişti.

Osmanlı sınırları dışına geçmeyi başaran bir kadın, Kahire’deki Gregoryen Piskoposu’na, ayakkabısının topuğu içine sakladığı mektubu getirir. Mektupta, “Dostlarım, daha fazla anlatmaya vaktim yok. Hayatı, malı, onuru gasp edilmiş Ermeniler son yardım çığlıklarını size iletiyorlar-sağ kalanların hayatını kurtarmak için yardım edin! Bu mektubu kanımla imzalıyorum!” yazılıdır.

Toplu katliam duyumlarını araştırmak için Leslie Davis ile misyon hekimi Henry Atkinson 1915’in 1 Ekim sabahında erkenden yola çıktılar ve sürgün kafilelerinin yürüyüş rotasını izlemeye başladılar. Yol boyunca kafilelerin uzun, dolambaçlı yürüyüş yolunun her dönemecinde düzinelerce ölüyle karşılaştılar, çektikleri fotoğraflarla bunları belgelediler ama buraya “mezbaha” denilmesinin esas nedeni bu “sıradan” ölümler değildi. Mezere’nin 20 km. kadar ilerisinde Gölcük Gölü’nün kıyıları, tepeler, kayalıklar, çukurlar çıplak insan cesetleriyle doluydu. Erkekler daha önce toplanıp katledildiği için cesetlerin çoğu çocuk ve kadınlara aitti. Vücudu zarar görmemiş bir tek kadın cesedi bile yoktu. Jandarma yerel halkı, bu katliamı gerçekleştirmekle görevlendirilmişti, karşılığında da Ermenilerin üzerindeki tüm değerli eşyalara ve her şeye el koyma izni verilmişti. Mermi tasarrufunda bulunmak için kurbanların bir kısmı süngülenerek veya dövülerek öldürülmüştü. Cesetlerden bazıları yakılmıştı. Salgın hastalık tehlikesine karşı değil, yuttukları düşünülen altınları ele geçirmek için. Leslie Davis ve Henry Atkinson gölün etrafında tahminen 10 bin ölü bulunduğunu tespit ettiler.[19]

HALEP KURTARMA EVİ KAYITLARI

Ermeni Soykırımı konusunda “arkeolojik” sayılabilecek yeni bir bilgiler, Cenevre Milletler Cemiyeti arşivindeki soykırımdan kurtulan 1700 civarında Ermeni kadın ve çocuğun hayat hikâyelerini içeren Halep Kurtarma Evi Kayıtları’dadır![20]

Birinci Cihan Harbi’nin Osmanlıların yenilgisi ile sonuçlanması ile birlikte, Ermeni soykırımından hayatta kalan insanların nasıl kurtarılabileceği önemli bir sorun teşkil etti. 1920 Ağustos’unda imzalan Sevr Antlaşması’nda konuya özel bir yer ayrıldı ve antlaşmanın 142. maddesi ile Osmanlı Hükümeti bu insanları kurtarmakla görevlendirildi.

Antlaşmaya göre, kurtarma çalışmaları Milletler Cemiyeti denetiminde yürütülecekti. Başta İstanbul olmak üzere, birçok yerde Komisyonlar kuruldu. Anadolu’ya özel heyetler yollandı.

Halep’te Milletler Cemiyeti bünyesinde kurulan Kurtarma Evi, Danimarkalı misyoner Karen Jeppe’nin önderliğinde, 1921 yılında faaliyete başladı. Kurtarma Evi’ne bağlı olarak, ağırlıkla bugünkü Suriye-Lübnan sınırları içinde yerel istasyonlar kuruldu; Türkiye içlerine kadar, birçok bölgeye elemanlar yollandı. Sonuçta, 1922-1930 yılları arasında çok sayıda kadın ve çocuk Müslüman evlerden alınarak normal hayata kavuşturuldular.

Kurtarılanların künye bilgileri ve kısa özgeçmişleri özel defterlere kaydedildi. Bugün bu defterler Cemiyet’in Cenevre’deki arşivinde bulunmaktadır.

Kabul Evi’nin çalışmalarını yöneten Karen Jeppe’nin verdiği bilgilere göre, 1922 Mart ayından 1930 yılına kadar toplam 1664 kişinin kaydı tutuldu. Bugün bu defterlerden iki tanesi kayıp olup, elde toplam 1464 kişiye ait kayıt bulunmaktadır.

İngilizce tutulmuş olan kayıtlarda her bir kişi için bir sayfa ayrılmış. Birçok durumda, çocuk veya kadınların resimleri çekilmiş ve ilgili sayfaya konmuştur. Kurtarılan kişinin adı soyadı, biliniyorsa babasının adı, doğum yeri ve yaşı, verilen standart bilgiler arasındadır.

Her bir hayat hikâyesi, insan yüreğinden bir parçayı alıp götürecek dramlarla dolu. Vahşice imha edilmeler, kadın ve kız çocuklara tecavüz veya köle olarak kullanılma hikâyeleri, son derece sade ve düz ifadelerle dile getirilmiş. Sayfalarda bol miktarda vicdanlı Müslümanların hikâyelerine de rastlamak mümkün. Ellerinden geldiğince Ermenilere yardım etmeye, insan hayatı kurtarmaya çalışmışlardır.[21]

HALEP’Lİ BİR ERMENİ TANIK

“Harput, Diyarbakır, Bitlis, Muş, Maraş, Zeytun, Sivas, Erzurum gibi Kuzey Ermenistan ve Anadolu şehirlerinden sürülen Ermenileri Halep’te, çorak arazilerde, eski binalarda, avlularda ve dar ara sokaklarda görürsünüz; durumları tarif edilemeyecek kadar feci. Hiç yiyecekleri yok ve açlıktan ölüyorlar. Eğer gözlerinizi yaşadıkları yerlere çevirecek olursanız, paçavralara, çöplere ve insan dışkısına bulanmış, ölülerle ölmekte olanların kucak kucağa olduğu bir yığın görürsünüz. Bu yığın içinden bir parçayı çekip almak ve bunun yaşayan bir insana ait olduğunu söyleyebilmek mümkün değildir. Sokaklarda, yüklenmek üzere ceset arayan açık at arabaları geziyor ve bunlardan birini, bir deri bir kemik kalmış on-on iki cesetle dolu hâlde geçtiğini görmek olağandan sayılıyor. Arabalara, avlulardan, dar ara sokaklardan sürüyerek çekilip çıkarılan ve birer kömür çuvalı gibi atılan, çoğunlukla kadın ve çocuklara ait cesetlerin yüklendiğini görebilirsiniz. Eğer geceleyin Halep’in bazı mahallelerini dolaşırsanız, yerde yatan tanımlanamaz ‘bir şey’ görürsünüz; bir inilti duyar ve bunun, ertesi sabah bir at arabasına atılıp, mezarlığa götürülecek bu insan enkazlarından biri olduğunu anlarsınız. Bu insanların çoğu yardım almayı reddediyor ve acılarını daha da uzatmaktansa buna bir son vermek için ölmeyi tercih ettiklerini söylüyor, çünkü gelecek onlara çektikleri eziyetin azalabileceğine dair hiçbir umut vaat etmiyor.”

KONYA’DA SÜRGÜN KAFİLELERİ

Konya’dan misyon doktoru Dr. William S. Dodd’un ABD Büyükelçisi Morgenthau’a yazdığı 8 Eylül 1915 tarihli mektupta anlatılıyor: “Ereğli’de sürgünler demiryolu istasyonunun yöresindeki açık alanlarda kamplara yerleştirilmiş durumdalar. Onlara hiçbir korunak sağlanmamış. Gözlerimle gördüm, sadece kalın yaygılar, pelerinler, çadır bezleri, çarşaflar, pamuklu kumaşlar, masa örtüleri ya da mendillerle ellerinden geldiğince çadır yapmaya çalışıyorlar. Bu kalabalık için hiçbir sıhhi tesisat sağlanmadığından bulunabilen her köşe tuvalet olarak kullanılmakta. Bu bölgedeki pis kokuyu ancak korkunç diye tanımlayabilirim... ‘Ankara’dan bu gece aldığım bir raporu da eklemeliyim; bunun doğru olduğuna inanmak için her türlü nedenim var. İki üç hafta kadar önce, Ankara’daki ileri gelen Ermenilerden yaklaşık iki yüzü hapsedilmiş, ardından geceleyin otuzar-kırkar kişilik gruplar hâlinde arabalara bindirilerek Kızılırmak kıyılarına götürülmüşler ve orada öldürülmüşler. Demiryolu çalışanlarından on sekiz kişi ve Osmanlı Bankası’nın müdürü bunların arasındaymış. Bu bilgiyi o zaman sağlam bir kaynaktan almıştım; şimdi doğrulandı. Geçtiğimiz hafta içinde, Gregoryen, Protestan ya da Katolik, tüm Ermeni erkekler evlerinden alınmışlar; fanila ve iç donlarına kadar soyulmuşlar; birbirlerine bağlanıp götürülmüşler ve onlardan bir daha haber alınamamış. Kadınlar ve kızlar Türk köylerine dağıtılmışlar; Türkler gelip kızları inceliyor ve istediklerini seçiyorlarmış. Size karısı ve üç kızı gözlerinin önünde götürülünce aklını oynatan Ankara’nın en varlıklı adamlarından birinin adını verebilirim.”

İZMİRLİ ÖĞRETMEN

“Mezopotamya ile ıssız Suriye Çölü arasında, Fırat nehrinin yakıcı kıyıları boyunca büyük katliamdan kaçmış binlerce Ermeni sürgününün bulunduğu kamplar sıralanır. Osmanlı ordusunda görevli Doktor T. Toroyan, iki jandarma eşliğinde salla, bu kamplardan birinin bulunduğu Meskene’ye gider ve gördüklerini şöyle anlatır:

“Zavallı insanlar vücutlarını zar zor örten paçavralara sarılmışlardı ve onları doğa şartlarına karşı koruyacak hiçbir şeyleri yoktu. Bazıları yere çömelmiş, yırtık pırtık gölgeliklerin altında kendilerini korumaya çalışıyordu, fakat çoğunda o da yoktu. Jandarmalara her yerde gördüğüm ve etrafında yüzlerce köpeğin dolaştığı tuhaf küçük tepecikleri sordum. Soğukkanlılıkla, ‘Onlar gavurların mezarları’ diye cevap verdiler. ‘Buraya geçen ağustosta, ilk getirilenler. Hepsi susuzluktan öldü. Haftalarca su içmelerini yasaklamamız emredildi.’

Bir ara refakatimdeki iki jandarma yanıma geldi. Bir kızı işaret ettiler: ‘Efendi, onu alalım ve yanımızda Bağdat’a götürelim.’ Kız korkuyla titreyerek yaklaştı. Bana Fransızca birkaç kelime söyledi. İzmir’de öğretmenmiş. Açlıktan ölüyordu. Yere yığıldı kaldı. Jandarmalar fırsattan istifade, onu kucaklamış, salıma doğru taşıyorlardı. Mani oldum. Sonra zavallı kızın dudaklarına birkaç damla konyak damlattım, tekrar kendine geldi. İki kadın gördüm, biri yaşlı, diğeri çok genç ve çok güzeldi, başka bir genç kadının cesedini taşıyorlardı; yanlarından ancak geçmiştim ki feryatlar yükseldi. Kız kendisini sürüklemeye çalışan bir zalimin pençesinden kurtulmaya çalışıyordu. Ceset yere düşmüştü, kız, yarı bilinçsiz bir hâlde, onun yanında kıvranıyor, yaşlı kadın hıçkırarak ağlıyor ve ellerini ovuşturuyordu. Müdahale edemedim. Kesin emir almıştım. Öfke ve isyan içinde titreyerek ırmağın kıyısına bağladığım salıma sığındım. Sonunda jandarmalar döndü, salcı ipleri çözdü ve küreklere asıldı. Yola çıkıyorduk. Ansızın jandarmalar bağırmaya ve sanki komik bir şey seyrediyorlarmış gibi kahkaha atmaya başladılar: ‘Kıza bak! Dün gece hesabını gördüğümüz kız!’ Baktım ve suyun üstünde yüzen bir ceset gördüm. İzmirli öğretmendi, zavallı kızla daha birkaç saat önce konuşmuştum. Karanlık bastığında bu iki vahşi hayvanın kurbanı olmuştu.”

HARUTYUN ESAYAN

Beyrut’tan gemiyle Osmanlı sınırları dışına, Mısır’a geçmeyi başaran bir kadın, Kahire’deki Gregoryen Piskoposuna, ayakkabısının topuğu içine sakladığı mektubu getirir. Mektupta, “Şu anda içinde bulunduğumuz korkunç durumdan sağ kurtulanların ızdırap çığlıklarını kulaklarınıza ulaştırmak için aceleyle ve gizlice size yazıyorum. Milletimizi eziyor, biçiyorlar. Belki bu, Ermenistan’dan duyduğunuz son çığlık olacak. Artık ölümden korkumuz yok, bütün bir halkın ölümü bize artık çok yakın. Kardeşlerinin ardından ağlayan kimsesiz çocuklarız biz. Bu satırlar ızdırabımızı anlatamaz; bunu hakkıyla yapabilmek için ciltler dolusu rapor yazmak gerekir.”

Harutyun Esayan sağ kalanlar için yardım istemektedir. “Burada Arabistan’a gönderilmeyi bekleyen 15.000 Ermeniyiz! Bütün Ermenistan tamamen temizlendi. Binlerce kadın ve erkek cesedi Fırat’ta akıntıya kapılmış yüzüyor, Avrupalılar bunların fotoğraflarını çekti. 15.000 Zeytunlu Deyr-el Zor’a sürüldü ve orada en kötü gaddarlıklara maruz kaldılar. Daha memeden kesilmemiş binlerce bebek anneleri tarafından ya nehre atıldı, ya da yol kenarlarında bırakıldı. Diyarbakır hapishanelerinde 1.000 Ermeni’nin boğazları kesilmiş. O bölgenin din görevlisi hapishanenin avlusunda içki alemi yapan jandarmaların ortasında diri diri yakılmış, Beniani, Adıyaman, Selefkiye bölgelerindeki insanlık dışı katliamlar yaşanmış; 13 yaşından büyük tek bir erkek bile bırakılmamış; kızlara acımasızca tecavüz edilmiş. Dörtlü, sekizli ya da onlu gruplar hâlinde birbirine bağlanan bu insanların Fırat’a atılan tanınmaz hâldeki cesetlerini kendi gözlerimizle gördük. Çoğunluğu tarifi imkânsız derecede bozulmuştu.

Dostlarım, daha fazla anlatmaya vaktim yok. Hayatı, malı, onuru gasp edilmiş Ermeniler son yardım çığlıklarını size iletiyorlar-sağ kalanların hayatını kurtarmak için yardım edin! Bu mektubu kanımla imzalıyorum!”[22]

ARŞALUYS MARDİGANYAN

Ermeni Soykırımı’ndan mucize eseri sağ kurtulmuş Arşaluys Mardiganyan, Babasının, annesinin, kardeşlerinin ölümüne tanıklık etmiş, işkence görmüş, esir pazarlarında satılmış, zengin Kürt ve Türk ağaların haremlerinde kalmaya zorlanmıştı. Kendisini din değiştirip Müslüman olmaya mecbur eden Bey’in evinden, onca acılı zamandan sonra karşısına çıkan, çocukluk günlerinden tanıdığı Ermeni çoban sayesinde kurtulup dağlara sığınmıştı.

Aylarca kayalıkların kendisine sunduğu kuytularda saklandı Arşaluys Mardiganyan. O sırada Rus egemenliği altında olan Erzurum’a varıp da özgürlüğüne kavuşuncaya kadar dağlarda yürüdü hiç durmadan. Korku içinde, üzerinde Amerika bayrağı olan bir binaya doğru can havliyle ve son gücüyle koşmadan önce gördüklerini başka biri görseydi aklı uçup giderdi başından. Ruslar ve Amerikalıların korumasında, onca acı çektiği topraklardan ayrılıp önce Rusya’ya sonra da ABD’ye gitti. “Yeni Dünya”ya adım attığında henüz 17 yaşındaydı ve bakışları acıyla perdelenmişti.[23]

VARUJAN ARTİN

“Dedem Sivas’ın Kartaros, bugün Boğazdere ismini taşıyan köyünde doğdu. Temmuz 1915’de evinden alındı, mecburi tehcir kafilesine katıldı. O zaman 15-16 yaşındaydı. Köyü o zaman Şarkışla’ya bağlıydı. Malatya’ya doğru yola çıkarıldılar. Malatya’dan da Der- Zor’a, çöllere sürüldüler. Bize hep ailesinin 50 kişilik olduğunu söylerdi. Tek hayatta kalan, dedemdi. Babası, annesi, teyzeleri, kardeşleri hemen hemen hepsi ya tehcire çıkarılmadan köyde ya da tehcir yollarında öldürüldüler”.

Dedesinin Irak’taki Basra şehrine kadar gittiğini anlatan Artin, oradan Bağdat’a, ardından o dönem orada bulunan İngilizler aracılığıyla Beyrut’a geçip, Marsilya’ya doğru yola çıktığını ifade ediyor. Artin, dedesinin yetimhanede bulunmayan Ermenilerden biri olduğunu belirterek “Biliyorum ki soykırımın en korkunç olaylarını yaşadı ve gördü. Ama bana hiç anlatmadı” diyor.

Dedesinin bilge ve insanlar için büyük sevgi duyduğunu ifade eden Artin, dedesini şöyle anlatıyor: “Dedem onca yaşadığına rağmen hiç nefret duygusu taşımıyordu. Bize nefreti aktarmamayı başardı. Olumsuz duyguları, diğerlerinin anlayabileceği şeylere dönüştürmeyi bize öğretti. Ben onunla büyüdüm ve köyünü anlatırken çocukluğumda sanki dedemin köyünde yaşıyormuş gibi hayal ettim. Kalbinde, aklında hep köyündeki yaşamı vardı.”

Babasından soykırımla ilgili yaşananları duyduğunda çok büyük bir acı hissettiğini söyleyen Artin, babasının kendisine anlattıklarını “Babam, babasına dair ‘Sivas’ın dağ köylerinde hep el emeğiyle yaşamıştı. Kocaman, iri yapılı bir insandı. Ama bir kase çorbayı bitiremiyordu. Çorba tabağını yere atıyordu. Ben niye hayattayım diye acı çekiyordu’ diye anlatırdı.”[24]

MANUEL KIRKYAŞARYAN

6 Mart 1906’da Adana’da doğan Manuel Kırkyaşaryan, 1915’te ailesi ve bölgedeki Ermenilerle birlikte tehcir ediliyor. Ölüm yolculuğunda annesi Mariam, gözlerinin önünde nehre atlayıp intihar ediyor. İki gün sonra, geceyarısı uyandığında babası Stephan’ın açlık ve yorgunluktan ölmüş olduğunu görüyor. Henüz 9 yaşındaki Manuel, 17-18 yaşına kadar Midyat-Cizre bölgesindeki Kürt köylerinde kâh satılarak; kâh kaçarak, rençberlik, ırgatlık yaparak bir şekilde hayatta kalmayı başarıyor. Ölümlere, tecavüzlere, gaddarlıklara, hırsızlıklara, talanlara tanık oluyor.

Kötü olmayan (“iyi olan” demek kolay değil) insanlarla da karşılaşıyor Manuel. Kimi zaman ekmek veren biri çıkıyor karşısına, kimi zaman onu “sahiplenen” bir aile, ölüm döşeğindeki (“döşek” lafın gelişi tabii) akranıyla ahırda gizlenmelerine göz yuman köylüler yahut anadan üryan bırakılan Manuel’e örtünmesi için peçesini uzatan bir kadın. Tehcir kafilesinden bir şekilde kopup Kürdistan köylerinde oradan oraya savrulan küçük Manuel, ilk gençliğine kadar kendi kavminin izini sürmekten geri durmuyor ve nihayet Hıristiyanların yaşadığı bir köye, oradan da Ermenilerin olduğunu öğrendiği Musul’a yürüyerek gidiyor! 1915’te Adana’daki sıcak yuvasından çıkıp az da olsa soluk alabileceği Halep’e vardığında yıl 1924’tür 18-19 yaşlarındaki Manuel, hayatta kalabilen diğer Ermeni çocuklarının çoğu gibi öksüzdür. Halep’te önce teyzesini buluyor, sonra da kızkardeşlerinden birinin Amerika’da, diğerinin Kıbrıs’ta olduğunu öğreniyor. İlanlarla, mektuplaşmalarla birbirlerinin varlıklarından haberdar oluyorlar. Halep’teki teyzesi genç Manuel’i Amerika yerine daha yakın olan Kıbrıs’a, küçük ablası Ojen’in yanına gönderiyor.

Nihayet 1937’de Kıbrıs’ta, Adana’daki kapı komşularının kızı, “beşik kertmesi” Zaruhi’yi buluyor ve 1937’de evleniyorlar. 1968 yılında da çocuklarının izinden, Avustralya-Sydney’e göç ediyor Kırkyaşaryan çifti. 1980 yılına kadar işsiz kaldığı günler dışında durmadan muhtelif yerlerde çalışan Kırkyaşaryan, 74 yaşında evine çekiliyor ve oturup tehcir anılarını kimseyi sokmadığı odasında kısık bir sesle teybe kaydediyor. Ölümünden önce kimsenin bu kasetleri dinlemeyeceğine dair de aile fertlerine söz verdirtiyor. En son iki yaşındayken gördüğü ablası Siruhi’yi ise 77 yaşındayken gidip California’da ziyaret ediyor. 1997’de ölene kadar sağlıklı bir yaşam sürdüren Manuel’in her gece saat 02 sularında kâbusla uyandığını ise anılarını kitaplaştıran Baskın Oran aktarıyor. Bu saat, 9 yaşındayken konakladıkları bir yerde uyanıp yanıbaşında babasını ölü bulduğu saattir.

Manuel öldükten sonra, oğlu Stephan (dedesinin adını taşıyor) ses kayıtlarını Baskın Oran’a ulaştırıyor. Oran da büyük bir titizlikle bu kasetleri çözüyor ve ilk defa 2005 yılında, ses kayıtlarının da bulunduğu bir CD’yle İletişim Yayınları’ndan, “M.K. Adlı Çocuğun Tehcir Anıları” ismiyle bastırıyor. Manuel’in ilerleyen yaşına rağmen çalışmaya devam etmesine razı olmayan çocuklarına her seferinde verdiği bir yanıt var: “Ben dokuzumda öleceğidim. Bu hayat bana Allah’ın lütfudur.”

Kırkyaşaryan’ın hikâyesinde sayısız gaddarlık tanıklığı var ama herhâlde en mide bulandırıcısı, Halep’teyken karşılaştığı bir olaydır. Onun ağzından aktaralım: “Ve dedik, burası Derzor çölüdür, devamı var, şimdik devam ediyoruz. 1925 senesiydi, vakıtlar yaz, ben ise Halep’te Topçuyanların garacında vorşopta zanaat öğreniyordum. Yani orada çalışıyordum. Günün birinde baktım ki, bir böyük otombil yüklü garaca geldi. Üstü gayet yüksek çuvallarınan yüklenmiş bi şeyler varıdı. Dedim, ‘Ne gadar yüklemişler bunu, ağır değil mi?’. Ve bana dediler, ‘Hayır, ağır değildir, hafiftir. Öyle çok görüküyor fakat hafiftir.’ ‘Nedir,’ dedim, ‘çuvalların içindeki?’ Bana dediler, ‘Onun içindekinler, vaktında Ermeni muhacirleri ki, Derzor çöllerine gittiler ve yani götürdüler ve orada öldürdüler, onların kemikleridir’ dediler. ‘Ne yapacaklar bunu?’ dedim. Dediler bana, ‘Bir şirket Evropa’dan gelmiş bu kemikleri toplatıb alıb İskenderun Limanı’na götürecek ve ordan vapura   yükledip Evropa’ya yollayacaklar.’ ‘Ne yapacaklar?’ dedim. ‘Orasını bilmeyiz’ dediler.”

Soykırıma uğrayan Ermenilerin kemiklerinin toplanıp satıldığına dair tanıklık Kırkyaşaryan’ınkinden ibaret değil. Baskın Oran daha sonra bu meseleye dair başka belgeleri, Kırkyaşaryan’ın yukarıda iktibas ettiğimiz sözlerini tekrar naklederek bir yazısında paylaştı: Ermeni kemikleri ihracatı…[25]

KÖRPAH’TA MARABASI HOSROF

Hosrof, Hasan Ağa’nın kapısında Körpah’ta marabaydı. Hosrof’un akrabaları Sivas’a bağlı Kangal Ermenilerindenmiş. Buradan kalkıp önemli bir Ermeni yerleşim birimi olan Arapgir’e yerleşmişler. Hosrof Ermeni katliamında 2 yaşındaymış. Olanları hatırlaması mümkün değil! Ona anası anlatmış. Müfrezeler geldiğinde oğlunu ahırda bir sepetin altına sokmuş, “gurk tavuk var” diye müfrezeleri kandırmış. Sonra Çeki köyüne gitmişler. Hasan Ağa’nın babasına sığınmışlar. Boğaz tokluğuna yıllarca dağdan odun sökmüşler, mal altı temizleyip, ekin biçip, harmanda çalışmışlar. Ne iş verilmişse boğaz tokluğuna yapmışlar.

1936 yılında Şatıruşağı aşiretinin Körpah köyüne yerleşmişler. Ağaların üç evine bekçilik yapıp, marabalıkla günlerini gün etmişler. O yürekteki sancı var ya hiç dinmemiş… Hele dolunayın ışıkları odaya düşünce, Körpah’ın sessizliği bir nebzecik olsun soluk aldırmış Hosrof’a. Tıpkı kartalın elinden kurtulup soluk soluğa kalıp arada nefes alan kuş misali…

Yörede hiç kimse konuşmak istemezmiş. Resmi makamlara 3 sefer işi düşmüş. Arguvan jandarması 1968 yılında nüfus kaydı için ağustos sıcağında bahçede tam 6 saat bekletmiş. Sonra komutan alaylı bir şekilde seslenmiş “osuruk mu Hosrof mu” diye gülmüş. “Hosrof olmaz Husuruf olarak yazayım” demiş. Hosrof’un çok zoruna gitmiş ama hiç belli etmemiş. Hayatın çarkları hep zalimce dönmüş. Yüreğindeki dikene hiç aldırmamış, ha bire üstüne gelmiş. Oğlu Ecevit ve Demirel Çiftlikli (-Çiftlik- bir köy-yn) çocuklarla Arıt’ta (-Arıt- bir tarla mevki adı-yn) şakalaşırken “siz Ermeni dölüsünüz” diye bağırınca zorlarına gitmiş çocukların. Taşlaşmaya başlamışlar. Gecekondulu Küçük Cuma uzaktan bağırmış “Ula kavga etmeyin ayıptır” diye. Dinlememiş çiftlikliler. Ha bire taş, küfür. Demirel’in attığı taş, Çiftlikli Battal’ın oğlunun kafasını yarmış. Çocuklar eve dönüp anlatınca Hosrof paniklemiş. “Çiftlikliler öc alır yakamızı bırakmaz” demiş.

Atına binip varmış Battal Ağa’nın kapısına, “biz ettik sen etme” demiş. “Aha geldim. Sen de beni döv. Kafama taşla vur demiş.” Battal, Hosrof’a küfür edip kocaman çakmak taşıyla başına vurmuş. Burnundan kan gelmiş. Sıçandikenlerinin arasına yuvarlanıp, bayılmış. Geldiği atın üzerine sarmışlar baygın bedenini Hosrof’un. Bir ara at giderken ayılır gibi olmuş. Bir kartalın kovaladığı can derdindeki kertenkele ile göz göze gelmiş; o da can derdinde! Gece geçmiş, kuşluk vakti at sırtından atmış Hosrof’u. At Hosrof’suz gelince oğlu şüphelenmiş. Bir de bakmış atın eyeri hep kan. Babasını az ilerde gözenin yakınında sıçandikenlerinin arasında bulmuş. Ağzı gözü kan içinde. Ölmüş Hosrof…

Battal Ağa hiç hapse girmedi. Ölüm olayı kapatıldı. Arguvan jandarması Hosrof’un ölüsüyle dalga geçti. Basit ölüm tutanağı “ürken atın sırtında sürüklendi” şeklindeydi. Sonra Hosrof’un çoluk çocuğu Körpah’ı terk ettiler. Başlarına gelecekleri anladıkları için Arapkir’e gittiler.

Hosrof’un hikâyesini anlatan Ali Adıgüzel, “Susmak suça ortak olmaktır, Erdemli yüreklerin yükü ağır olur dostum” diye vurguladıktan sonra “Yöremizin en trajik öykülerinden birini kaleme aldığım için mutluyum,” deyiverdi.[26]

ORDU’NUN SON ERMENİSİ HARUTYUN ARTUN

Bizim aileden 17 kişi öldürülmüş. Git nüfustan bak. 1914-1915 yılları arasında Ordu Ermeni nüfusu kaçtı, birkaç yıl sonra kaç olmuş. Ordu Ermenileri Sivas’a doğru sürülüyor. Akrabalarım yolda öldürülüyor. Karadere-Karabayır denilen yerde. Katliamda çocukları öldürmemişler nedense. Annem 7 yaşında, teyzem 5 ve dayım 3,5 yaşında. Annemin Dayısı Ordu Belediye Başkanı Mardiros Şirinyan. Namlı aileleriz. Annem ve kardeşleri Mesudiye’de postacı birinin yanına sığınıyor. Helal süt emmiş bu cesur adam, çocuklara sahip çıkıyor. Aylarca bakıyor. Sonra Müslümanlığı kabul eden akrabalarımız, çocukları alıyor.

Babamın hikâyesi daha başka: Ordulu ve Giresunlu çetelerin gözetiminde Sivas’a sürülen Ermeniler arasında bulunan babam ve arkadaşları 20 kişilik bir grup olarak Gölköy’e giderken Dokuz Dolamaç denilen mevkide kaçmayı başarıyor. Babamın anlattı bunları. Babam Mığırdıç Artun. İlk soyadı Lazyan. Annem tarafının soyadı Zaduryan. Babam ve 4 arkadaşı Ordu’nun en zenginlerin çocukları, bilgili. Geri kalan 15 arkadaş hâli vakti yerinde ama cahil, köylü.

20 kişi yanlarında erzakla bir Alevî köyüne sığınıyor. Alevîler bize daha hoşgörülüymüş öteden beri. Kızılen Köyü. Aslında atalarımız da oradaki yakın köylerden Ordu’nun içine göçmüşler. Bir tanışıklık da var. Eski komşuluk var. 6 ay bu köylüler bizim gençlere bakıyor. Sonra köyde erzak kalmamış, yoksulluk var. Zulüm var. Bu 20 kişi başka bir köye geçiyor. Tabii yanlarında biraz para ve kıymetli eşya var. Şimdiki yayla yolunda, Yokuşdibi-Çatak’ta 6 ay daha saklanmışlar. Ortalık biraz yatışında Melet Irmağı yatağını izleyerek Ordu’ya, denize gelmişler. Daha önceden satın aldırttıkları bir tekneyle Rusya’ya, karşıya geçip kurtuluyorlar.

Şimdi Ordu’da toplam 4 kişiyiz. Ancak Ordu’da Müslümanlığa geçmiş hiç ummadığınız aileler var. Bir de kendisinin Ermeni olduğunu bilmeyenler var. Sonradan öğrenip çok şaşıranlar var. Çocukken kurtulup, başkaları tarafından büyütülenler var. Biz yine birkaç kişi varız. Rumlardan kimse kalmadı. En son eski Futbolcu Halis Etçi vardı. Galatasaray’da, Gençler Yurdu’nda, Orduspor’da oynadı. Şimdi Selanik’te hastaymış, yerinden kalkamıyormuş.[27]

ZABEL YESAYAN’DAN[28]

‘Yıkıntılar Arasında’, 1909 yılında Adana Olayları ya da başka bir deyişle Giligya Olayları olarak da bilinen bir süreci anlatıyor.[29] O dönem Adana’da yaşayan Ermenilerin uğradığı katliam tanıklıklar eşliğinde yansıtılıyor.

Yesayan’ın tanıklıklarını okurken insan ister istemez böyle bir vahşetin, insanın insana acımadan kıydığı bir ortamın acısını taşıyor. Yesayan gördüklerini öyle güzel bir biçimde edebi bir dile dönüştürüyor ki, hayal gücünün bile geride kaldığı bir gerçekliği sunuyor okurlara. Misak’ın annesini anlatıyor mesela. Oğlunu asmışlar. Giysilerini parçalayarak, “Gözlerim kurumuş çeşmeye döndü” diye bağırıyor. Sonra başka bir tarafa dönüyor ve acı içinde köyünün akıbetini haykıran kızı hatırlıyor. Kız çaresizce, “İster inan ister inanma ama her şey maf oldu maf” diye haykırıyor.[30]

Zabel Yesayan, aktarımlarında mekâna odaklanır: “Tüm cömertliğiyle gözleri kamaştıran güneşin altında, yerle bir edilmiş şehir uçsuz bucaksız bir mezarlık gibi uzanıyor. Her yer harabe… Hiçbir şey esirgenmemiş, tüm kiliseler, okullar, evler… Hepsi, hepsi kavrulmuş, şekilsiz taş kümelerine dönüşmüş; aralarında yer yer bina iskeletleri yükseliyor. İnsafsız, zalim bir nefret, doğudan batıya, kuzeyden güneye, Türk mahallelerinin sınırlarına kadar her yeri, her şeyi ateşe verip yok etmiş. Ve bu ölümcül ıssızlığın, bu geniş kül yığınlarının içinde iki minare dimdik ayakta, mağrur.”[31]

Bu betimlemeyle Yesayan, mekânların insanlarla ve yaşanmışlıklarla anlamlı olduğuna vurgu yapar. Mekândan hareketle insana/insansızlığa ulaşır. Sonra “Sırayla dizdiler oraya, yan yana, vurdular, vurdular, vurdular! Hepsi de şöyle bir sallanıp düştüler! Onlar babamdı, kocamdı, evlatlarımdı; şimdi yalnızım.” diyen, geride kalan kadınlara ve kimsesiz çocuklara odaklanır. Onların yaşadıklarını anlatmanın peşine düşer.

Adana tanıklıklarından sonra Zabel Yesayan, kendisini etnik/ulusal kimlik üzerinden tanımlamaya ve bunu merkez alarak yazmaya başlar. Sanat anlayışındaki bireysellik, yerini toplumsallığa bırakır. Ve bunu şöyle ifade eder: “Kendimi kaderin ellerine bıraktım ve bireyselliğimin usul usul eridiğini, ortak acıyla karıştığını hissettim. Beynimin içinde bir başka ses belirdi, bir başka bilinç. O zaman kendimi ırkımın kaderiyle bütünleşmiş buldum.”[32]

AKABİ ŞAFAKYAN’IN HİKÂYESİ

Ben ve annemin babaannesi Dikranuhi yaya... Bir de Akabi yayam vardı benim vefat etti.

Bizim ailede yaşayabilen ve eskileri anlatacak yakın akrabalar pek yoktur. Dedelerimiz yayalarımız hep erken göçmüşler bu dünyadan...

Akabi yayam, (yaya = anneanne) anneannemin annesi en yaşlı bırakanlardan ve bıkanlardan belki bu dünyadan. Kadıköy’de otururdu. Küçükken yanına her gittiğimde böyle tombiş tombiş yanaklarının ardına sakladığı masmavi gözleriyle bana bakar, sessizce gözlerimi süzer sonra da o günün Marmara ve Jamanak gazetelerini elime tutuşturur. “Garta” (oku) derdi ben tanıştığımda sanırım 80’lerindeydi. Bana da ‘Börek Mustafa’ derdi. Benim de yanaklarım tombikmiş o zaman. Şu anda bizim tarih diye konuştuğumuz her şeyi görmüş. 6-7 Eylül, 1915, darbeler, cumhuriyetin kuruluşu onun için birer tarihi olay değil birer anıydı...

Ermenicenin hâlâ var olduğunun en büyük kanıtıydı belki de benim ona zor zar 7-8 yaşındayken Ermenice günlük gazeteleri okumam, benim bölük pörçük, zar-zor Ermenicem ona yeterli gelirdi.

Onun yerine koyuyorum da kendimi şimdi torununun çocuğunu gören bir yaya artık bu dünyaya baya bir iz bırakmış bir insan olarak görür kendini herhâlde...

Yıllarca öyle kaldı hikâyesi mamamda (mama= mayrig-anne) saklı. Sonra bir gün açılıverdi kilitli zihin kapıları ve döküldü kelimeler mamamın ağzından, kendisi bile farkında değildi bunları anlattığında kendi annesinin yani   Akabi’nin kızının ölüm yıldönümüydü. (23-24 Aralık)

Akabi yayam Bursalı. Bursa’nın zengin kızlarından. Bursa’da Çekirge’de arkadaşımızın düğününe gittiğimizde kaldığımız Boyugüzel Oteli ve karşısındaki Yıldız Oteli’nin olduğu arsa onların yazlıklarıymış. Bu yüzden de İstanbul’a döndükten sonra her yıl bir fırsatını bulup da gittiğinde Bursa’ya o otellerde kalırmış. Otellerdekiler de ondan para almazmış. Şimdi oteller o zamanki Türk sahibinin torunlarında ama oteller durmakta...

Karşısındaki hamam Maviyan’ların hamamıymış. Onlar doğrudan Marsilya’ya kaçmışlar ikinci vurgunda...

İkinci vurgun diyorum çünkü iki kez sürgün edilmişler yayamlar. Tabii o zaman sürgün diyormuş çünkü gidenlerin geri gelmediğini çok sonra anlamışlar...

Akabi yayamları bir günde alıp bir vagona doldurmuşlar. Annem “hayvan vagonlarıymış” diye anlatıyor. Konya’ya kadar iki günde gitmişler. O zaman Bursa Setbaşı’nda Şafakyan isminde bir de dükkânları varmış çarşıda. İpekçilik yaparlarmış. Ailenin bir kısmı Köleyan’lar (Akabi’nin dayısının tarafı) da Setbaşı’ndaki İpekböceği fabrikasının sahibiymiş. Kendileri de Akabi’nin deyimi ile Yeşil’de yaşarmış. Kışlıkları orada yazlıkları da Çekirge’deki size bahsettiğim otellerin oradaymış.

1915’te bir gece almışlar hepsini. Herkesi. Vagona. Demişler ki “Sürgün ediliyorsunuz.” Nereye ama bilen yok aralarında. O hayvan vagonlarında iki gün iki gece yolculuktan sonra Konya civarında durmuşlar. Askerler açmış   kapıları: “Hayde hacetinizi görün.”

O sırada Akabinin annesi Akabi ve ablası Ağavni’nin upuzun saçlarını topuz yapıp içine sakladığı altınlardan iki ‘garmir altın’ vermiş askerlerden birine. Garmir altın kırmızı altın demek. Ama o zaman Ermeniler Reşat Altınına ‘garmir’ altın derlerdi.

“Al bu altınları, biz gidiyoruz hacet etmeye ama gelmeyeceğiz. Bekleme” demiş Akabi’nin annesi topuzlarını açtığı iki kızını da yanına alarak. Gitmişler...

Çalılıklarda saklanmışlar sabaha kadar. Sonra sabah ayaklanmışlar. Onlarla birlikte aynı şekilde altın veren veya kaçan birçok Ermeni ile birlikte... Konya’da o dönem Rumlar (“Ama Trkakhos Rumlar” diyor mamam. Türkçe konuşan Rumlar demek) varmış...

Haberdarmışlar Ermenileri alıyorlar diye...

Almışlar o kaçanların hepsini evlerine saklamışlar. Akabi yayam, annesi ve Ağavni 4 yıl orada kalmışlar. Saklanmışlar. Sonra Bursa’ya dönüş yolunu tutmuşlar.

Etti 1919. Bursa’da ikinci yaşama başlama mücadelesi. Bursa o dönem Yunan yönetimine geçiyor. Evleri duruyor hâlâ gittikleri yerde. Yazlık yok artık başkasında ama evlerinde sessiz sedasız yaşamaya devam ediyorlar. O dönem Bursa Yunan yönetiminde. Yunan askerlere pantolon dikiyorlar, yırtıklarını yamıyorlar. Geçimlerini öyle sürdürüyorlar...

Bir yandan savaş devam ediyor. Haberleri geliyor ama evlerindeler...

1921’de. Askerler geliyorlar ipekçilikten terziliğe dönen Şafakyan’ların kadınlarına: “Bursa el değiştirecek gidin.”

11 Eylül 1921 günü Bursa şimdiki tarihçilerin ve Bursa’nın dediği gibi ‘kurtuluş’ günü Akabi ve ailesinin hikâyesinin Bursa sayfası kapanıyor. İkinci sürgün. İstanbul Ermenileri Mudanya’ya bir gemi gönderiyorlar, Bursa’da soykırımdan kalan Ermeniler varsa hâlâ İstanbul’a aldırmaya. 

Aldırıyorlar. Mudanya’dan küçük teknelerle İstanbul’a geliyor Akabi yayam. Burada evleniyor, çocuk yapıyor, torunları oluyor... Dayı tarafından Edincik’e gelin giden Ebruhi de Mudanya’dan gelen gemilerin bir diğer durağı olan Yunanistan yolunu tutuyorlar. Hâlen Ebruhi’den ne soyadını biliyoruz ne de haber aldık bugüne kadar Yunanistan’dan bir akrabadan.

Akabi artık ilk sürgünde sadece bir bohçayla yola düştüğü zamanları hatırlar. 1921’in Eylülü’nde sonra başına gelecek olan 6-7 Eylül’ü, darbeyi bilmemektedir daha ama o gün anlar artık neyi bu memlekete helal bırakıp neyi bırakmayacağını. Bursa Yeşil’deki evinde Ermeni ustaların yaptığı yurtdışından gelen cilalarla süslenmiş en güzel ağaçların birleşiminden yapılmış soykırım öncesi zenginliklerinin yegâne temsili olan o koca Avrupa porselenleriyle dolu büfeyi sağ elini geçirdiği gibi yıkar, kırar, darmaduman eder.

İkinci sürgünde artık geride cansız dahi bırakmamanın hıncını çıkarır belki de Bursa’dan. Fransızca isim taktığı köpeği Blanş’ı da yanına almak ister giderken ama izin yoktur köpeklere. Zira millet canını zar-zor kurtarıyor köpek ne hacet. Ama Blanş gelecektir. Akabi yaya anlatır anneme: “Mudanya’ya kadar koştu arabanın arkasından.”

İskeleye kadar gelmiş Blanş sonrasını bilmiyoruz.

İşte bizim Bursa hikâyemiz Akabi yayanın anlattıklarıyla böyledir. Kızının ölüm yıldönümünde torununun ağzından aktardığı kadarıyla.

Bir de derler ki “Neden sizin şarkılarınız hep hüzünlü?”

Ne yani şimdi Bursa’yı ben size halay çekerek mi anlatacağım sandınız.[33]

MERZİFONLU DİLDİLİAN AİLESİ

Ölmek yerine Müslümanlığı seçen 17 Ermeni, 2 yıl mahzende yaşamış Merzifonlu Dildilian ailesi, 1915 Ermeni soykırımından 8 yıl sonra terk ettikleri memleketlerine 90 yıl sonra fotoğraflarıyla geri döndü. Ailenin üç torunu Prof. Dr. Armen T. Marsoobian, Haig Der Haroutiourian ve Rachel Dildilian dedelerinin çektikleri fotoğrafları, memleketleri Merzifon Taşhan’da hemşehrileriyle buluşturdu…

Marsoobian, Merzifon’a kendisini getiren duyguyla ilgiliyse şunları söylüyor: “İlk önce burada yazılmış anıları ve günlükleri okuyarak başlamıştı merakım. Okudukça, kendimi onların içinde buldum. Ve orada okuduklarımı görmem gerektiğini düşündüm.” Ailesinin 1921’de Merzifon’u, 1992’de Samsun’dan Türkiye’yi terk ettiğini anlatan Marsoobian; ailesinin 1915’te fotoğrafçı olduğu için ilçedeki Amerikan Koleji’ne sığındıklarını ve bu yüzden bir kısmının sağ kaldığını söylüyor. Buna rağmen 1915’te ailesinin 48 üyesinin Samsun, Sivas, Vezirköprü ve Trabzon’da öldürüldüğünü söyleyen Armen Marsoobian; “Buraya gelmekteki en büyük amacım, geçmişte yaşanılanların gerçekten büyük acılar olduğunu anlatmak. Ve bu acının yaşandığını inkâr edenlerin tezlerini çürütmek. Çünkü gerçekleri inkâr ederek yok edemezsiniz.” 1915’in 100. yılına iki yıl kala; kişisel olarak ne ailesinin mallarını, ne tazminat, ne de maddi başka bir şey talep ettiğini söyleyen Armen Marsoobian; “Benim tek hayalim, gerçeklerin ortaya çıkması, iki halk arasındaki düşmanlığın bitmesi. Artık Türkiye’de yaşayanlar da yaşanan acıların aydınlatılmasını talep etmeli.”

Armen Masroobian, büyükbabası olan Tsolag, kardeşi Aram ile ailesinin hayatta kalmasının nedenini yıllar sonra öğrenmiş: “Büyükbabam Tsolag’ın fotoğrafçılığının ailemin hayatta kalmasında rolü olduğunu biliyordum. Bilmediğim, sürgünden muaf tutulmanın koşulu olarak İslâmiyet’e geçip Türk kimliğini benimseme izninin son anda verildiğiydi. Canayakın bir polis müdürü onlara tek alternatifin ölüm olacağını söyler. 10 Ağustos 1915’te aile meclisi toplanır. Başka çıkar yol kalmamıştır. Akşamüstü saatlerinde hep birlikte Hükümet Konağı’na gidip müftünün odasına çıkarlar. Hepsi birden müftünün sözlerini tekrarlar: Şehadet ederim ki, Allah’tan başka ilah yoktur ve Muhammed onun kulu ve peygamberidir. İsimleri de hemen seçilir. Tsolag   Pertev olur, Aram’ın yeni adı Zeki’dir, Hayganuş’un ise Nadire. Tsolag ev halkını kurtarır ama geniş ailenin Merzifon dışındaki üyelerini koruyamaz. Ancak Merzifon’da 18 Ermeni genci 2 yıl boyunca evin mahzeninde saklarlar. Bu 18 kişi 2 yıl boyunca hiç günışığı görmez. Ancak görünüşte de olsa, din ve kimlik değiştirmek bile onları Anadolu topraklarında tutmaya yetmeyecektir.”[34]

DİLDİLİAN AİLESİNDEN ANNA TURAY

XX. yüzyılın başında Sivas, Merzifon ve Samsun’da fotoğrafçılık yapan Dildilian ailesinden Anna Turay aktarıyor: “Kunduracı Krikor’un 100 yıl önce, her Anadolulu erkek gibi pastırma ve beyazpeynirle her akşam demlendiğini ama bu arada her yıl evinde şarap yapıp etiketlediğini, bir şarap koleksiyonuna sahip olduğunu... Sivas’ta ilk tabela takan dükkânın ona ait olduğunu, pencerelerini sardunyalarla süslediğini... Terlikle gezen Osmanlı Valisi’ni ayakkabıyla tanıştırdığını... Prof. Manisacıyan’ın Amasya’nın bir kazasında, içinde 7 bin çeşit hayvan ve bitki örneği olan bir Doğa Tarihi Müzesi kurduğunu... 100 yıl önce Merzifon’da işitme engelliler için kurulan deneysel bir okulda Arşaluys Hanım’ın, ellerinde ayna tutan öğrencilerine konuşmayı öğrettiğini... Düğünlerinde hem keman hem de davul-zurna çalındığını... Anadolulu Ermenilerin yalnızca 1915’te değil daha önceki ve daha sonraki tarihlerde de kitlesel olarak katledildiğini... Ölümden kurtulmak için Müslüman olanların bunu nasıl yaptığını... 2 bin kişilik gemilere 5 bin kişinin nasıl yük hayvanları gibi bindirilerek yurtlarından sürgün edildiğini... Kıyımlardan kalan yetimlere neler olduğunu... Anadolu’da bir   zamanlar kanlı canlı, bol çocuklu Ermenilerin olduğunu ve şimdi geride yıkık dökük manastır duvarları dışında hiçbir şey kalmadığını...”[35]

HACI MEHMET TÜRKAY

Hacı Mehmet Türkay 83 yaşında. Abdülhamit’in Ermenileri “elini kirletmeden” Kürtlere imha ettirmek için 1890’da kurduğu Hamidiye Alayları’nın 1894-96 arası ilk büyük katliamı yaptığı Sason’un köylerinden gelmiş Diyarbakır’a…

Hacı Mehmet. Alman ZDF televizyonu sorduğunda aynen şöyle demiş: “Ben Ermeni’yim ama dinim Müslüman’dır. İbadetimi camide yapmaktayım. Bu yaştan sonra Hıristiyan olmak benim için çok olur ama, çocuklarım din değiştirmeyi düşünürse onlara da bişey demem”.

9 çocuğu olmuş, bunlardan 7’sini Müslümanlaştırılmış Ermenilerin çocuklarıyla evlendirmiş. Oğlu Gafur izah ediyor: “Bu bölgede 90’lı yıllara kadar, ‘Bizim damardandır, bizi daha iyi anlar’ diye, çocuklar hep başka Müslümanlaştırılmış Ermeni ailelerin çocuklarıyla evlendirilirdi”… [36]

MÜSLÜMANLAŞTIRILMIŞ ERMENİLER

Müslümanlaştırılmış Ermeniler konferansına kadın hikâyeleri damgasını vurdu. Ermeni Sara, anne-babasını öldüren ağayla evlenmek zorunda kaldı

Sara, o zamanlar Şanlıurfa Viranşehir’e bağlı bir Ermeni köyünde yaşayan 15 yaşlarında bir çocuktu. Eyüp Ağa, yöre ağzıyla “Ayıp Ağa” ise bölgenin ileri gelenlerindendi. Hamidiye Alayları o dönem kuruluyordu ve bu ağalara Ermenilerin köylerini talan etmeleri onları yerlerinden etmeleri söyleniyordu.

Sara’nın köyü o dönemde basıldı, basanlar arasında Ayıp Ağa da vardı. Erkekler toplanıp götürüldü. Aradan yaklaşık bir ay geçtikten Sara bir gün derede çamaşır yıkarken bedensiz bir kol parçası gördü. Saatinden onun amcasının kolu olduğunu tahmin etti. Kolu kapan köpeğin peşinden gidip hâlâ bölgede “Ermeni mağarası” diye anılan mağaraya vardı. Ve orada köyün erkeklerinin köpekler tarafından parçalanmış cesetleriyle karşılaştı.

Sağ kalanlar, köyü terketmeye karar verdi. Ama Ayıp Ağa onları da yakaladı, depo gibi bir yerde günlerce aç susuz tuttu. Sonra o depodakilerin arasında herkesin çok güzel olduğu konusunda hemfikir olduğu Sara’yı gördü, ona “aşık oldu.” İki karısı olan Ayıp Ağa Sara’ya “Benimle evleneceksin” dedi. Sara kabul etmedi. Ayıp Ağa “Anneni öldürürüm” dedi ve öldürdü. Sara kabul etmedi. Ayıp Ağa “Babanı öldürürüm” dedi öldürdü. Sara yine kabul etmedi. Sonra Ayıp Ağa “Kardeşini öldürürüm” deyip, kardeşi Sara’nın eteğine sarılınca, Sara “kabul etti ama iki şartla. “Birincisi kardeşim ölmeyecek ikincisi adıma dokunmayacaksın, onu bana babam verdi.” Ve ismi ömrü boyunca Sara’nın başına bela oldu.

Ayıp Ağa Sara’nın isteklerine “Tamam” demişti ama Sara’nın erkek kardeşi bir yıl sonra şaibeli bir şekilde öldü. Ve Ayıp ağa, ismini değiştirmeyen, haç taşıdığı söylenen, Müslüman olduğuna inanılmayan Sara’ya korkunç eziyetler yapmaya başladı. Onlarca Ermeni’yi öldürdüğü hançeriyle Sara’nın bedenine haçlar çizdi. Onunla beraber olmaya rıza göstermeyen Sara’ya her cinsel ilişkide tecavüze ediyordu. Tanıkların anlatımına göre bu tecavüz sırasında Sara’nın çığlıkları bahçeden duyuluyordu, bir sesi yerde bir sesi gökte bağırıyordu. Sonuçta Sara’nın 15 çocuğu oldu. Ve tüm çocukları aynı şekilde ağzından köpükler çıkararak öldü. Söylenen o ki, bu çocukları ya Sara ya da kuması zehirleyerek öldürdü.

Ayıp Ağa’nın diğer karılarından olan erkek çocukları da öldü. Ve Sara Ayıp Ağa öldüğünde bütün malını mülkünü satıp fakirlere dağıttı. Sara’nın ölümü de trajik şekilde oldu. Bir türbeye gidildiğinde onun hiçbir zaman Müslüman olduğuna inanmamış olan akrabaları “Müslümansan sen de namaz kıl” diye baskı yaptılar. Sara “Tamam kılacağım” diyerek içeri girdi sonra yüzü sapsarı olarak çıktı. Beyin kanaması geçiriyordu. Hastaneye götürüldü ama kurtarılmadı.

Bu hikâyeyi akademisyen Nevin Yıldız Tahincioğlu Müslümanlaştırılmış Ermeniler Konferansı’nın ikinci gününde anlattı. Tahincioğlu dört tanıkla yaptığı sözlü tarih çalışması sonucunda ortaya çıkarmıştı bu hikâyeyi. Boğaziçi Üniversitesi Albert Long Salonu’nda tüm salonun tüyleri diken diken olarak dinlediği konuşması bittikten sonra şunu ekledi: “Bu hikâyenin kötüleri benim ailem.” Tahincioğlu bu araştırmada kendi aile tarihini kazımıştı Ayıp Ağa da anlatıcılar da akrabalarıydı. Ve sonra bu durumla ilgili olarak şunları söyledi: “Mağdurun çıkıp ‘ben mağdurum’ demesi doğru değil. Failler ‘Ben failim’ dediğinde geçmişin tamiri gerçekleşecek.”[37]

TÜRKLERİN ONURLARI

ANAHİT PARTİZPANYAN’IN ANLATIMI

“Büyükannem kendilerini Türk komşularının kurtardığını anlatırdı, onlar olmasaydı belki de yaşayamayacaklarını söylerdi. Tehcir yolunda kalabalık bir toplulukla beraber esir düşmüşler. Bütün Ermenileri toplayıp bir yerde kilit altına almışlar. O zaman ilginç bir şekilde Türkler onlara yardım eli uzatmış. Bu Türkler, esir düşen Ermenilerin kaderini görmüş ve sadece büyükannemin ailesine değil bütün gruba kaçmaları için yardım etmişler…

Büyükannemin ailesinin Türk hizmetçileri hep çok sadık olmuş, Ermenilere karşı planlanan katliamı öğrenip gelip kaçabilsinler diye onlara haber vermişler. Fakat, her şeyin yanı sıra büyükannemde katliamdan kalan korkunç anılar da vardı. Onların gözünün önünde hamile kadınları kılıçtan geçiriyorlar, erkeklerin kafasını kesiyorlar ve genç kızlara tecavüz ediyorlarmış. Genç kızların düşman eline düşmektense ölmeyi tercih edip kendilerini nehire attıklarını anlatıyordu…”

İZABELA ÇIPLAKYAN’IN ANLATIMI

“Dedem 1900 yılında Yozgat’ta doğdu, altı erkek ve bir kız kardeşi vardı. Erkek kardeşleri, annesi ve babası Soykırım’da acımasızca katledildi. Dedem Soykırım’dan babasının Türk arkadaşı sayesinde kurtulmuş. Onun evinde bir süre saklanmış. Ancak bu durum Türk aile için de tehlikeli olduğundan, daha uzun kalmak mümkün olmamış…”

ELİZABETH KATIRCIYAN’IN ANLATIMI

“Ailem bir yandan Türklerden zarar görmüş ama diğer yandan Soykırım’dan kurtulmaları da yine Türkler sayesinde olmuş.

Babam, Haçik Katırcyan, Cerakh Köyü’ndendi, ebeveynleri Soykırım sırasında katledilmiş olan bir yetimdi. İsmini taşıdığım ablası Elizabeth’se kaçırılmış. Babama dayısı, diğer kız kardeşine de amcası bakmış. Babamın hafızasında çocukluğundan kalan derin izler vardı. Hiçbir şeye sahip olmadan yaşamak istiyordu.

Büyüdüğümüzde bana sürekli, “Kızım, hiçbir şey lazım değil. Üstünde yatacağımız bir döşek olsun yeter, çünkü Türkler gelecek... Yine kaçarız” derdi…

Evde sohbet açılınca babam hep, “Ah o Türkler” derdi, annemse cevap verirdi; “Türkler sayesinde bir aileye sahip oldum.”

Annemin ailesi Kaskal’dandı. Onlara Kaskallı diyorlardı. Büyükannemin ismi Satenik, dedemin ismiyse Harutyun’du. Oturdukları mahallenin adı Dodozlar’dı, bu yüzden soyadları zamanla kayda ‘Dodozyan’ olarak geçmiş. Annem Haykanuş, 1914’te doğdu. 1915 Soykırımı sırasında köyden köye sürekli tehcir edilmişler. Tehcir edildikleri köylerin birinde, köyün imamının 16 yaşındaki oğlu bıçaklanmış. Dedemin ismini vermişler, güya o yapmış. Bunu duyan köylüler tüm aileyi katletmeye geldiklerinde köyün en zenginlerinden biri olan, dedemlerin Türk komşusu, “Harutyun o sırada buradaydı” demiş. Böylece annemin ailesi kurtulmuş…

Annem, Türk komşusu sayesinde ailesiyle büyüyebilmişti, bunu hep hatırladı.

HAMESTUHİ KENDİKYAN’IN ANLATIMI

Babam 1904’te doğmuş ve ona ölen kardeşi Gevorg’un ismini vermişler…

Babam arkadaşlarından söz eder, anlatırdı. Zor zamanlarda yardım eden, onlara zarar verilmesini önleyen birçok Türk arkadaşı olduğunu söylüyordu. Türk arkadaşlarından birinin ismini çok iyi hatırlıyorum, Mustatevik. “Bu nasıl bir isim” diyordum, “Türk adı” diye cevaplıyordu.

Tigranuhi halamın eşi Sarkis Süryan’a kaçmaları için Türkler yardım etmiş. Halamın eşi, Türk arkadaşlarının onların altınlarını kendi ceplerine koyduğunu, halıları ve diğer bütün varlıklarını kendi katırlarına bağlayarak Doğu Ermenistan sınırına kadar onlara eşlik ettiğini hatırlıyordu. Türkler altınları kendi üstünde saklayıp “Eğer saldırı olursa, sizden alırlar, bizde kalması daha güvenli” demiş. Türkler onları bu şekilde sınıra kadar getirmiş, altınlarını ve diğer malları teslim edip Ermenistan’a yolcu etmiş. Yerevan’da, Sinema Evi binası yakınında büyük bir ev almışlar, bütün sülale orada yaşıyor, sofrada 14 kişi oluyorlarmış.

Halamın eşi, onlara yardım eden Türkleri hep büyük bir minnetle anardı. Çok iyi Türk komşular vardı, “Sahip çıkıyorlardı, yağma yapılmasına izin vermiyorlardı’. Fakat fırsatı kaçırmayıp öldürüp talan eden, zalim ve acımasız insanlar da oldu. Diğer yandan, Türkler arasında Ermenilere çok fazla yardımı dokunanlar olduğunu da duydum.[45]

MANVEL KUMAŞYAN’IN ANLATIMI

Bu hikâyeyi büyükannem Narigül Karagözyan’dan dinledim. Babası Yesayi Karagözyan, Yozgat’a yakın köylerin birinde yaşarmış. Osmanlı ordusunun düşük rütbeli subaylarından biriymiş. Katliam günlerinde, aynı zamanda hemşerisi olan Türk komutan, Yesayi’yi yanına çağırmış ve kurtulmak için din değiştirmesini tavsiye etmiş. Yesayi bunu reddetmiş, ancak komutandan kendisini ve ailesini kurtarmasını rica etmiş. Yesayi’ye çok büyük saygısı olan komutan her ne pahasına olursa olsun en azından çocukları kurtarma sözü vermiş, ancak yetişkinlerin kendi gücünün üstünde olduğunu söylemiş.

Böylece, katliamdan önce büyükannem, kız ve erkek kardeşleriyle birlikte Türk komutanın evine geçmişler. Ailenin diğer üyeleri, maalesef kurtulamamış. Türk komutanı çocuklara birkaç ay baktıktan sonra Amerikan yetimhanesine teslim etmiş. Ardından çocuklar Yunanistan’a gönderişmişler. Büyükannem daha sonra orada evlenip yeni bir hayata başlamaya çalışmış.

TATEVİK GRİGORYAN’IN ANLATIMI

Annemin büyükannesi Gayane Diatyan ailemizin en uzun ömürlüsüydü. 2004 yılında, 93 yasındayken vefat etti. Hepimiz ona karşı özel bir saygı duyuyorduk.

Benim büyük büyükannem Gayane, Soykırım yaşandığı sırada çok küçük, sadece dört yaşındaymış, ablası Nazik’se duyduğuma göre çok güzelmiş ve onu hep Türklerden saklamışlar.

Bu hikâyenin ilginç yanı, Soykırım’da yaşanan vahşet ve zulme rağmen, duygusal bir tarafının da olması. Kars’tan tehcir edilenlerin geçtiği yol üzerinde bir Türk asker, kendisine tehcir edilenler üzerine ateş açma emir verilince, uymamış ve sadece havaya ateş açmış. Çok iyi hatırlıyorum, Gayane büyükannem bunu sulu gözlerle anlatırdı.[46]

KÜTAHYA MUTASARRIFI DİYARBEKİRLİ FAİK ALİ [OZANSOY]

1915’te Ermenilerin hayatını kurtaran cesur Osmanlı askerleri ve devlet adamları, kimi zaman İttihat Terakki merkezinden gelen emirlere karşı çıkarak Ermenileri sürgüne göndermemiş, kimi zaman Ermenilere kalacak yer ve yiyecek sağlamış, kimi zaman da aldıkları ölüm tehditlerine rağmen Ermenilere kol kanat germişlerdir. Kütahya mutasarrıfı Diyarbekirli Faik Ali [Ozansoy] (1876-1950), işte bu cesur devlet adamlarından biriydi.

1915 yılının Kasım ayıdır. Anadolu’nun büyük çoğunluğunda tehcir emri uygulamaya konmuş, Ermeniler kendilerine ait olan her şeyi geride bırakarak yollara düşmüştür. Ne ki Kütahya’da durum, ülkenin geri kalanının tam tersidir. İttihat ve Terakki Partisi’nin mutasarrıflık binası önünde topladığı grup “Gâvur mutasarrıf çık dışarı!” diye bağırmaktadır. Faik Ali, telgraf odasına çağrılır, arayan İstanbul’dan Talat Paşa’dır. “Şehrinizdeki Ermenilerin derhâl Zor’a sevkini gerçekleştiriniz!” der Talat Paşa.

Faik Ali karşı çıkar, kararında ısrarlıdır. Kütahya Ermenileri’nin şehir ekonomisine katkılarından, Müslüman ahâlinin bu durumdan memnun olduğundan ve Kütahya’da herhangi bir asayiş sorunu bulunmadığından bahseder. Talat Paşa bir kez daha Ermenileri sevk etmesini söyleyince Faik Ali’nin verdiği cevap nettir: “Bu cinayetleri işlemeyeceğime göre istifamı kabul buyurun, başkasını tayin edin, emirlerinizi o uygulasın”. Talat Paşa tehcir olayının bu şekilde duyulmasını istemediğinden ve Faik Ali’nin ağabeyi ünlü şair Süleyman Nazif’in ricası üzerine göreve devam etmesine ses çıkarmaz.

Faik Ali Bey, mutasarrıf olarak görev yaptığı 1915’in Ocak ayından 1916’nın Mart ayına kadar Kütahya’dan tek bir Ermeni tehcir edilmez. Faik Ali, Ermeni çocuklarının eğitimine devam etmesi için yeni bir okul açılmasına destek olur, Ermeniler tarafından yerel yetkililerin gözüne girmek için Kızılay’a yapılan bağışlar kendi teşebbüsüyle fakir Ermenilere dağıtılır, korkudan din değiştirmek isteyenlere kendisi engel olur ve çevre vilayetlerden Kütahya’ya sığınan Ermenilere yer ve yiyecek yardımı yapar.

31 Ekim 1918 tarihinde Kütahyalı A. Torosyan, Jamanak gazetesine gönderdiği bir mektupta Faik Ali Bey hakkında şöyle yazmaktadır:

“Bütün Kütahya Ermenileri ve bölgedeki diğer bütün Ermeni muhacirler, her zaman saygı ve minnetle anacaklardır Faik Ali Bey ismini. Tehcir yolundaki Ermeniler yorgun bedenlerini dinlendirebilecek, dağılmış ruhlarını toparlayabilecek bazı vahalara rastladılar. Kütahya, Faik Ali Bey sayesinde işte o vahalardan biri oldu. O din, ırk, yaş ayrımı gözetmeksizin eşit bir şekilde herkese aynı sevgi, hassasiyet ve hizmeti gösterdi. Hiçbir karşılık istemeden, sadece vicdanının sesini dinledi. ‘Teşekkürünüzü sadece dua ederek gösteriniz. Benim için dua ediniz.’ Ne zaman minnettimizi göstermek istediysek işte bize böyle cevap verirdi, biz de susar kalırdık. Faik Ali Bey insani görevini yerine getirdiğine inanıyordu. Bu yücelik gerçekten de Türk’e saygınlık getirir: ‘Sadece bir dua’. İşte Faik Ali Bey’in tek isteği... Temiz, saf bir şahsiyetin doğal bir isteği.”

Bu mektuptan kısa bir süre sonra Kütahya Ermenileri, hayatlarını borçlu oldukları Faik Ali Bey’in anısına Kütahya Ermeni kilisesinin avlusuna bir “şükran kitabesi” koyar. Bu “şükran kitabesi”nde, “Ermeni halkını ıstırap dolu günlerinde koruyup kollayan ve insani bir tutum sergileyen mutasarrıf Faik Ali Bey anısına” diye yazılır.[47]

KASTAMONU VALİSİ REŞİT BEY

Tehcir emri 1915’in lanetli günlerinde Kastamonu valiliğine iletildiğinde, sayıları Doğu vilayetlerindeki Ermeni nüfusla karşılaştırıldığında oldukça az olan Kastamonu Ermenilerini (1915 öncesi Patrikhane kayıtlarına göre Kastamonu vilayeti dâhilinde 13 bin Ermeni yaşamaktaydı) koruyan vicdan sahibi bir devlet adamı vardır. Tehcir emrini uygulamaya koymayarak onurlu bir duruş sergileyen bu devlet adamı, Vali Reşit (Ronabar) Bey’dir (1868-1924)…

Kastamonu’daki görevinin ilk günlerinden itibaren vilayet dâhilinde hem Müslüman hem de gayrimüslim halklarla kurduğu samimi ilişki, Reşit Bey’e olan teveccühü artırır. Reşit Bey, 1915’in karanlık günlerinde Kastamonu valiliğine yollanan tehcir emrine sert biçimde karşı çıkarak, Ermenilerin şehirde yaşamaya devam etmesini sağlar. Sıkı bir İttihatçı olduğu bilinen Reşit Bey’in bu tavrı, Teşkilât-ı Mahsusa’dan kendisine özel bir talimat gönderilerek Ermenileri derhâl tehcir etmesi gerektiğinin hatırlatılmasına neden olur. Bu talimat da işe yaramaz, Reşit Bey Kastamonu dâhilinde tehciri uygulamamakta kararlıdır. Hatta bir süre sonra, şehirde açık biçimde dillendirilen “Reşit Bey Türklerin değil, Ermenilerin valisidir!” propagandasına dahi boyun eğmez ve “Ben elimi kana bulamam!” diyerek emirleri uygulamayı reddeder.

Bunun üzerine Reşit Bey dönemin hükümeti tarafından görevden alınır ve yerine tehcir emrini derhâl uygulayacak olan Ankara Vali Vekili Atıf Bey atanır. Bu atamaya kadar şehirdeki hayatlarına eskisi gibi devam etmekte olan Kastamonu Ermenilerinin tümü Suriye çöllerine doğru bir yolculuğa çıkarılır.[48]

KONYA VALİSİ MEHMET CELAL

Tehcir emri İttihat ve Terakki merkezi tarafından Konya vilayetine gönderildiğinde Ermenileri bu gayr-i insani uygulamadan kurtaran kurtarıcı bir el vardır. O kurtarıcı el, vali Mehmet Celal Bey’in (1863-1926) elidir.

Mehmet Celal Bey, 1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Erzurum valiliğine atanır. Erzurum’daki hizmetinin ardından kısa süre Edirne ve İzmir valiliği görevlerinde bulunur. 1914 yılında savaşın patlak vermesiyle bitlikte Halep valiliğine atanır. Halep vilayetine bağlı olan Zeytun’daki Ermenilerin tehcir edilmesi emri geldiğinde buna şiddetle karşı çıkar. Hemen Ermeni ileri gelenleriyle görüşerek barışçıl bir çözüm arayışına girer, ne ki tam o günlerde Zeytun kazası Halep vilayeti sınırlarından çıkarılarak Zeytun’a tehciri uygulayacak bir idareci atanır.

Mehmet Celal Bey tehcir emrine karşı gelmesinin ardından görevden alınır. İstanbul’a dönmesi sakıncalı olabileceği düşünülerek Konya valiliğine atanır. Ne ki Mehmet Celal Bey doğru bildiğini yapmaya uygulamaya, vicdanının sesine kulak vermeye devam eder. Gözlerini muayene ettirmesi gerektiğini söyleyerek İstanbul’a geçer ve soluğu İttihat ve Terakki merkezinde alır. Mehmet Celal Bey’in, burada görüştüğü parti yetkililerine ısrarla “Eğer beni Konya’ya Ermenileri tehcir etmem için gönderiyorsanız, bunu yapamam!” dediği kaydedilir. Vali Celal Bey, şehirdeki Ermenilerin tehcir edilmeyeceği garantisini aldıktan sonra Konya’nın yolunu tutar.

Vali Celal Bey, Konya’ya trenle ulaştığı anı, 18 Kasım 1918 tarihli Jamanak gazetesinde yayımlanan röportajında şöyle anlatmaktadır: “Görev yerime ulaşana kadar yerel Ermenilerin büyük bir kısmı tehcire tâbi tutulmuştu. Kalanlar istasyondaydılar ve hemen evlerine tekrar yerleştirilmelerini sağladım. Akşehir ve Ilgın bölgesi benim görev sürem boyunca tehcire tâbi tutulmadı. Fakat bir de, tehcir yolunda diğer bölgelerden Konya’ya gelen Ermeni muhacirler sorunu vardı. Bunların durumlarına üzülmemek mümkün değildi. Sayıları bir dönem 30-40 bine yaklaşmıştı. Merkez bunların gönderilmesi için baskı kuruyor, devamlı olarak sürülmeleri yönünde emirler gönderiyordu. Fakat vicdanıma karşı hareket edemezdim.”[49]